İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
49
normaları  əks olunmuşdu. Mübahisələrə adətən ağsaqqallar  şurasında baxılırdı. Məhkəmə  işlərində dövlət 
nümayəndəsi iştirak edirdi. Nümayəndəyə xüsusi təlimat verilirdi. Bir təlimatda ona tapşırılmışdı:  “Haqq işi 
nahaq eyləmə,  nahaq işi haqq eyləmə. Ədalətli ol”. Məhkəmədə şəhər rəisi və ağsaqqallardan ibarət yerli 
idarə nümayəndələri də  iştirak edirdilər. Mürəkkəb məhkəmə  işləri hökmdarın səlahiyyətinə verilirdi. 
Qanunu pozan adam cəzalandırılırdı. Sənəddə deyilir: “Əgər kimsə hökmdarın qərarına əks getsə, onun evi 
məhv edilməlidir. Əgər kimsə əyanın qərarına əks getsə, onun başı kəsilməlidir”. Het məhkəməsi faktların 
dəqiq seçilməsinə diqqət verirdi. Səhlənkar təsərrüfatçı  məhkəməyə  cəlb olunurdu. Onun özbaşına at və 
qatırları başqa adamlara verməsi sorğu-sual  əsasında ayırd edilirdi. Hökmdar təsərrüfatı heyvanlarının 
hesaba alınmadan başqasına verilməsi bu işə baxan adamın təqsiri kimi qiymətləndirilirdi.  
Qazıntılar zamanı  aşkar edilmiş müxtəlif incəsənət abidələri, silah və  əmək alətləri, Boğazgöydə 
(Hattuşa) tapılmış het hökmdarlarının yazılı  sənədlər arxivi het mədəniyyəti barədə müəyyən təsəvvür 
yaratmağa imkan vermişdir. Het mədəniyyətinin təşəkkülünə bir sıra etnosların təsiri olmuşdur. Het 
mədəniyyətində hat ənənələri üstünlük təşkil edirdi. 
Het mədəniyyətinə hurri etnosları, hind-Avropa tayfalarından luvi və palaylar müəyyən təsir 
göstərmişdilər.  Şumer-Akkad mədəniyyətinin bir çox cəhətləri het mədəniyyətində öz əksini tapmışdı. 
Vaxtilə het aləmində prototürk etnik ünsürlərinin iştirakı barədə də fikir söylənilmişdi. Lakin het etnik və dil 
aləmi bu səpkidə dərin və ciddi tədqiqat obyektinə çevrilməmişdi. Hind-Avropa tayfalarının ən qədim türk 
etnik qrupları ilə ünsiyyətini göstərən bir sıra leksik dəlillər müəyyən edilmişdir. 
Məlum olduğu kimi, Sarqon (e.ə. 2316-2261-ci illər) və Naram-Suen (e.ə. 2236-2200-cü illər) Akkad 
sülaləsinin  ən görkəmli nümayəndələri olmuşlar. Onların adı ilə bağlı  rəvayətlərə het ədəbiyyatında rast 
gəlinir. "Döyüş hökmdarı" adlı əfsanədə Akkadlı Sarqon tacir tayfasının müdafiəçisi kimi təsvir olunmuşdur. 
Tacirlər Kiçik Asiyanın Buruşhattum (hetcə Purushanda) şəhəri hakimlərinin onlara alver imkanı 
yaratmamağı barədə Sarqona şikayətlə müraciət etmişdilər. Rəvayətə görə Sarqon tacirlərinin mənafeyi 
naminə həmin şəhərə yürüş təşkil etmişdi. 
Akkad və het dilində  tərtib olunmuş digər mətn Naram-Suenin adı ilə bağlıdır. Mətnlərin mövzusu 
eynidir, lakin hadisələrin təhlilində müəyyən fərqlər olduğunu göstərir. Het rəvayətinə görə, umman-manda 
adlanan tayfalar 17 müttəfiq ilə Hatti ölkəsinə hücum edib, onun bir çox şəhərlərini talan edirlər. Umman-
manda adı Naram-Suenə  həsr olunmuş "Kuta hökmdarı" rəvayətində  də  əks olunmuşdur, lakin orada 70 
hökmdarın ittifaqı yad edilir. Bu hadisələr  İkiçayarasında baş vermişdi. Mənbələrin sonrakı  məlumatını 
nəzərə alsaq, umman-manda İkiçayarasının  şimal və  şimal-şərqində yaşayan  əhalini təmsil edirdi. Güman 
etmək olar ki, het ədəbiyyatında  əks olunmuş  rəvayət  İkiçayarasının "Kuta hökmdarı"  əfsanəsinin azca 
dəyişmiş variantıdır. Rəvayətin het variantı Naram-Suenin 17 hökmdar ittifaqı üzərində  qələbəsini  şərh 
etmişdir. Bununla əlaqədar, Hatti və Kaneş hökmdarlarının adı  çəkilmişdir. Bu rəvayətin yaranmasına 
İkiçayarasında baş vermiş həqiqi tarixi hadisə təsir göstərmişdir. Orada Naram-Suenin "Qələbə abidəsi" daş 
kitabəsində Lullubi hökmdarı da daxil olmaqla düşmən ittifaqının məğlub olunmasından bəhs edilir. 
Beləliklə, het rəvayətlərinin kökləri İkiçayarasında baş vermiş siyasi hadisələrlə bağlı olmuşdur. Məhz buna 
görə  də,  İkiçayarası etnik terminologiyası (umman-manda) olduğu kimi təkrar olunmuş, lakin hadisələr 
qədim Anadolu mühitinə uyğunlaşdırılmışdır. Rəvayətin het variantı əsasında ehtimal edilir ki, hələ e.ə. III 
minilliyin ikinci yarısında qədim Anadoluda erkən dövlət qurumları mövcud olmuşdur. Bunlar şəhər-
dövlətləri şəklində meydana gəlmişdilər. 
Het  ədəbiyyatında  Şumer-Akkad təsiri başqa sahələrdə  də özünü göstərmişdi. Hetlər mixi yazı 
sistemini  İkiçayarasından mənimsəmişdilər. "Gilqameş haqqında dastan" het dilinə  tərcümə edilmişdi. 
Şumer-Akkad mətnlərindən istifadə etmək və dili başa düşmək üçün üçdilli lüğətlər tərtib olunurdu. 
Bunlardan biri şumer-akkad-het lüğəti idi. Hurri əfsanələri (Kumarva əsatiri) het dilinə tərcümə olunmuşdu. 
Hurri təsiri onomastika və dini təsəvvürlərdə özünü təzahür edirdi. Dərs vəsaitləri tərtib olunurdu. Mitanni 
mənşəli Kikküli atçılığa həsr olunmuş vəsait yazmışdı. 
Hetlər rəsmi  ədəbiyyat nümunələri yaratmışdılar. III Hattuşilin "Tərcümeyi-hal" xüsusiyyəti daşıyan 
yazısı erkən  ədəbiyyat nümunələrindən biri hesab edilə bilər. Hadisələr birinci şəxsin adından nəql edilir. 
Burada Hattuşili uşaqlıq dövrünü göstərir, zəif səhhətə malik olduğunu söyləyir və  İştar ilahəsinə ithaf 
olunmasını qeyd edir. O, əyalət hökmdarı olanda ilahə İştar ona arxa olur, paxıl və qarınqulu düşmənlərinin 
öhdəsindən gəlmək üçün ona qüvvət və  mətanət verir. Hattuşilin qardaşı Urxi-Teşub onun rəqiblərinin 
tərəfinə keçib, idarə etdiyi şəhərləri əlindən alanda, Hattuşili qardaşının tabeliyindən çıxır və üsyan qaldırır. 
O, üsyanın səbəbini belə izah edirdi: "Lakin mən ona qarşı üsyan qaldırsam da, bunu qüsurlu vasitə ilə, yəni 
xaincəsinə etmədim, onun cəng arabasına həmlə etmədim, evdə ona hücum etmədim, mən ona (açıq) 
müharibə elan etdim (və dedim): - Sən mənimlə dava-dalaşa başladın, sən böyük hökmdarsan, mən isə o 
adamam ki, sən ona bir qala qoymuşsan qalsın, mən məhz bu qalanın hökmdarıyam. Haydı döyüşə! Qoy 
Samuxi  şəhərinin ilahəsi  İştar və Nerik şəhərinin tufan allahı (Taru) bizim haqqımızda hökm versinlər". 
Hattuşili hakim ailəyə  mənsub idi, onun hakimiyyətə hüquqları tapdalanırdı. Maraqlıdır ki, o özünün 
hakimiyyətə  gəlməsini də ilahə  İştarın iradəsi ilə bağlayır və deyir: "Necə ki, mənim ilahəm  İştar vaxtilə 

---