İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
60
nümunəsi kimi qəbul edilə bilər. 
Ur qəbiristanlığı avadanlığı  şumerlərin həyat və  məişəti ilə tanış olmağa imkan yaradır.  Şubadın 
sərdabəsində onun 25 müşayiətçisinin cənazəsi vardı. Digər hökmdar Abarginin sərdabəsində 60 cənazə 
aşkar edilmişdi. Bunlar qadın və döyüşçülərdən ibarət olmuşdur. Döyüşçülərin hər birinin əlində nizə, 
başında isə tunc dəbilqə vardı. Qadın skeletləri yanında  ən qiymətli bəzək  əşyaları  səpələnmişdi. I Ur 
sülaləsinin nümayəndələri müxtəlif rütbələr, o cümlədən «Kainatın hökmdarı» rütbəsini daşıyırdılar. 
Laqaş  şəhər-dövləti. Laqaş erkən sülalələr dövrünün son mərhələsində (e.ə. XXV-XXIV əsrlər) 
yüksəlməyə başlamışdı. E.ə. III minilliyin ortalarında Laqaş iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünə  qədəm 
qoymuşdu. Laqaş sülaləsinin banisi Urnanşe idi. O, Laqaş dövlətinin qüdrətinin əsasını qoydu. Barelyeflərin 
(qabarıq nəqş  rəsmi) birində Urnanşenin məbəd tikintisində  iştirakı  təsvir edilmişdir. Urnanşe öz ailəsi ilə 
birlikdə təntənəli mərasimin ön cərgəsində gedir. Onun arxasınca oğullarına nisbətən daha iri təsvir edilmiş 
qızı addımlayırdı. Bu, şumer qadınının ictimai həyatda tutduğu yüksək mövqe ilə izah oluna bilər. Məbəd 
tikintisi, kanal çəkilməsi, taxıl quyularının qazılması, su yollarının geniş istifadə edilməsi və s. Urnanşenin 
adı ilə bağlıdır. 
Əvvəllər məbəd təsərrüfatı və məbəd əmlakı hökmdarın səlahiyyəti altına keçmişdi, kahinlərin məbəd 
təsərrüfatı  gəliri üzərində hüququ məhdudlaşdırılmışdı. Yeni hökmdar Uruinimgina məbəd torpaqlarını  və 
gəlirini kahinlərin sərəncamına qaytardı.  Əvvəllər vergi toplayanlar özbaşınalıq edirdilər,  əhalidən xeyli 
müxtəlif vergilər toplayırdılar. Yeni hökmdar məbəd torpaqlarını, gəmiləri və sahilləri («limanları») vergi 
toplayanlardan təmizlədi.  Əvvəllər kahinlər dini mərasimlərin həyata keçirilməsi üçün əhalidən cürbəcür 
vergi toplayırdılar: mərhumu dəfn etmək üçün onun ailəsindən 7 bardaq pivə, 420 kökə, bir paltar, bir çəpiş 
və s. vergi alırdılar. Uruinimgina dini mərasim vergisini qaydaya saldı və verginin miqdarını xeyli azaltdı. O, 
məmurların, kahinlərin, varlıların  əhaliyə  və yoxsullara qarşı özbaşına hərəkətlərini məhdudlaşdırdı. 
Hökmdar «yoxsul ananın» bağına girib məhsulu vergi əvəzinə özbaşına götürməyi qadağan etdi. İslahatda 
yoxsul və kimsəsizləri müdafiə edən ifadə işlədilmişdi: «Güclü, qul və yetimləri qoy incitməsin». Bu ifadə 
sonrakı qanun külliyyatlarında da təkrar olunurdu.  
Umma şəhər-dövlətinin yüksəlişi. Tədricən Umma şəhər-dövləti güclənirdi. Umma sərhəd torpaqları 
üstündə Laqaş ilə uzun müddət  ədavət aparmışdı. Umma hökmdarı Luqalzaqqesinin hakimiyyəti illərində 
(25 il hakimiyyətdə olmuşdur)  Şumeri siyasi cəhətdən birləşdirmək cəhdi göstərildi. Luqalzaqqesi ilk 
növbədə Uruk şəhərini özünə tabe etdi. Bundan sonra o, Laqaşı tutdu və Uruinimginanı hakimiyyətdən saldı, 
məbədləri qarət etdi. Mənbələr məlumat verirlər ki, Laqaşın süqut etməsində «Hökmdar Uruinimginanın heç 
bir təqsiri yoxdur». Sənədi tərtib edən şəxs bununla Uruinimginanın islahatlarına bəraət qazandırırdı. Laqaş 
dövlətinin məhv olması Luqaizaqqesinin günahı kimi qələmə verilirdi. Mənbə qeyd edirdi ki, ölkənin məhv 
olmasında «Luqalzaqqesi, Umma hökmdarı təqsirkardır. Qoy onun himayədarı ilahə Nidaba onu öz günahını 
daşımağa düçar etsin». 
Luqalzaqqesi Uruk şəhərini paytaxta çevirdi. O öz hakimiyyətini digər Şumer şəhərlərinə yaydı. Ur, 
Larsa, Nippur, Kiş tutuldu. Artıq bütün Şumer Luqalzaqqesinin hakimiyyəti altına keçdi. Cənubda o, «Aşağı 
dənizə» (Fars körfəzi) kimi gəlib çatdı.  Şimalda «Gün çıxandan gün batana» qədər olan ərazini (yəqin ki, 
şimalda Zaqroş dağları zonasından Aralıq dənizinə kimi uzanan ərazi nəzərdə tutulur) zəbt etdi. Bununla da 
Dəclə və Fərat çayları vasitəsilə «Yuxarı dənizə» yol açıldı. 
Akkad dövləti 
Akkad dövlətinin banisi Sarqon (e.ə. 2316-2261-ci illər) dövrünün görkəmli dövlət xadimi və 
sərkərdəsi olmuşdur. Sarqon (akkadca Şarrumken) tərcümədə «həqiqi, qanuni hökmdar» deməkdir. Ehtimal 
edirlər ki, o, hakimiyyəti zorla ələ keçirmişdi. Sarqon mənşəyi etibarilə  aşağı sosial təbəqələrə  mənsub 
olmuşdur. Hələ  qədimdə onun adı ilə bağlı  əfsanələr yaranmışdı.  Əfsanəyə görə o, Kiş hökmdarının 
sarayında nökər kimi işləmişdir. Nisbətən dəqiq məlumat Sarqonun öz yazısında  əks olunmuşdur: həmin 
mənbə qeyd edir ki, Sarqonun anası rəiyyət təbəqəsindən idi. Sarqon atasını görməmiş, əmisi isə dağ sakini 
olmuşdur. Anası onu gizli doğmuş, qamışdan hörülmüş  səbətə qoyub çaya atmışdır. Səbət suçu Akkinin 
bağına axmış, o, uşağı götürüb öz övladı kimi saxlamış  və ona bağban peşəsini öyrətmişdi.  İlahə  İştar 
nəvaziş göstərərək hakimiyyəti ona tapşırmışdı. Öz mənşəyi və hakimiyyətə  gəlməsi barədə Sarqon belə 
məlumat vermişdir. 
Akkadlı Sarqonun fəaliyyəti. Hakimiyyətə  gəldikdən sonra Sarqon Akkad şəhərini (Dəclə  və  Fərat çayları 
arasında) saldırdı  və onu paytaxt etdi. Akkad dövlətinin adı bu şəhərin adından götürülmüşdür. Sarqon 
dövləti möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdi. Mərkəzləşmiş vahid Şumer və Akkad 
dövləti bərqərar olduqdan sonra o, yeni kanallar çəkdirdi, Şumerdə ümumi suvarma sistemi yaratdı. Bütün 
dövlət üçün vahid ölçü və  çəki sistemi müəyyənləşdirdi. Bunun nəticəsində su və quru ticarəti genişləndi, 
ölkədə əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etdi. Ölkənin hərbi qüdrətini qaldırmaq üçün o, daimi ordu yaratdı. 
Ordunun yenidən təşkili bir sıra uğurlu müharibələrin aparılmasına imkan verdi. 
Akkadlı Sarqon nəinki bütün İkiçayarasını vahid dövlət  şəklində birləşdirdi, eyni zamanda Ön 
Asiyanın yeganə hegemonuna çevrildi. 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
61
Sarqonun nəvəsi Naram-Suenin (e.ə. 2236-2200-cü illər) hakimiyyəti illərində Akkad dövləti yenidən 
əvvəlki qüdrətə sahib oldu. Naram-Suen özünü «Akkadın allahı» adlandıran ilk hökmdar idi. O, işğalçılıq 
siyasətini davam etdirməyə başladı. Naram-Suen Akkad siyasi təsir dairəsindən çıxmış bir sıra ölkələri özünə 
tabe etdi... O, Subartunu və qərbdə «Sidr meşələrinə» qədər ərazini zəbt etdi və onlardan xərac aldı. Naram-
Suen Dəclə çayının  şərqində yerləşən Arman vilayətini, Fərat çayının qərbindəki Ebla və Aman (şimali 
Suriya) ölkələrini Akkad siyasi təsir dairəsinə saldı. «Yuxarı dənizə» (Urmiyyə gölü) kimi ərazi tutuldu. 
Qudeanın (e.ə. 2133-2117) canişinliyi dövründə Laqaş daha da inkişaf tapır və bütün Şumeri idarə 
edirdi. Qudea Ur-Babanın yeznəsi kimi hakimiyyətə sahib olmuşdu. Şumer canişinləri Ur şəhərindən tutmuş 
Nippura qədər onun hakimiyyətinə tabe idi. Qudea öz növbəsində kutilərin canişini hesab edilirdi. Kutilərin 
canişini olmasına baxmayaraq Qudea müstəqil siyasət yürütmək səlahiyyətinə malik idi. Mənbələr Qudeanı 
«xeyirxah və  ədalətli çoban», yaxud ensi adlandırırdı. O, luqal rütbəsini işlətmirdi. Qudea işğalçılıq 
müharibələri aparmırdı, ölkənin daxilində əmin-amanlığı və dini həyatı təmin etməyə çalışırdı. Mənbələrin 
məlumatına görə, Qudeanın sayəsində «həlləm-qəlləm danışan təhlükəli qadın cadugərləri şəhərdən çıxarıldı, 
heç kəs qayışla döyülmürdü, heç kəsi qamçılamırdılar, ana öz oğlunu döymürdü... Laqaş daxilində mülki 
iddiası olan adam heç kəsi and içməyə gətirmirdi, sələmçi azad adamın evinə girmirdi... Yeddi gün (məbədin 
açılmasına həsr edilmiş günlər) arpa üyüdülmədi, kəniz xanımla bərabərləşirdi, qul ağası ilə yanaşı 
addımladı... O, məbəddən rəqabəti uzaqlaşdırdı... varlı yetimi incitmədi, güclü dul qadını incitmədi...», «ağa 
döyüləsi qulun başına qapaz vurmadı, xanım günah işlətmiş  kənizə sillə vurmadı...» Bu mətndə Qudeanın 
siyasi tədbirləri əks olunmamışdır. Belə mətnlər təbliğat naminə tərtib olunurdu. Ola bilsin ki, məbəd açılışı 
zamanı yeddi gün ərzində müvafiq ayinə uyğun olaraq qul və  ağalar məbəddə sosial baxımdan 
«bərabərləşirdilər». Qədim sənədlər göstərir ki, qullar istismar olunurdular, ağaları ilə eyni hüquqa malik 
deyildilər. Digər tərəfdən, Qudeanın canişinliyi dövründə Laqaşda və ümumiyyətlə,  Şumerdə müəyyən 
əmin-amanlıq yaradılmışdı. Bunu təkcə Qudeanın adı ilə bağlamaq düzgün deyildir. Yəqin ki, məhz kutilərin 
hakimiyyəti Şumerdə əmin-amanlıq və dinc yaşayış şəraitini təmin etmişdi. 
Belə bir şəraitdə Qudea tikinti işləri ilə daha çox məşğul olurdu. Məbəd inşasına diqqət verilirdi. 
Abidələrin birindəki təsvirdə Qudea oturmuş halda, dizi üzərindəki tikiləcək məbədin layihəsini nəzərdən 
keçirir. Məbəd tikintisində  şumerlərdən başqa qonşular da iştirak edirdilər. Mənbə qeyd edir ki, məbəd 
tikintisinə «elamlı Elamdan gəlirdi, Suz sakini Suzdan gəlirdi». Qudea bir sıra ölkələrlə ticarət  əlaqələri 
yaratmışdı. Ticarət vasitəsi ilə ölkəyə taxta, xüsusilə sidr, inşaat daşı, qızıl, mis, qır və s. gətirilirdi. Məbəd 
tikintisi Laqaş, Nippur, Adab, Nqirsu və başqa şəhərlərdə həyata keçirilirdi. Kişi və qadınlar məbədə qurban 
göndərməli idilər. Məbəd tikintisi nəinki qurban verməni genişləndirir, eyni zamanda vergilərin artırılmasına 
gətirib çıxarırdı. 
Bəzi mülahizələrə görə, Qudeanın hakimiyyəti dövründə Şumer ədəbiyyatı və incəsənəti çiçəklənmə 
dövrünü keçirirdi. Şumer kənar ölkələr ilə iqtisadi və ticarət əlaqələri saxlayırdı. Yuxarı dənizdən (Urmiyyə 
gölü) Aşağı  dənizə (Fars körfəzi) qədər uzanan ticarət yollarından sərbəst istifadə edirdi. Qudea suvarma 
kanallarının çəkilməsinə,  əkinçilik və bağçılığın inkişafına da diqqət yetirirdi. Onun dövründə  məbəd 
təsərrüfatı müstəqil iqtisadi sahəyə çevrilmişdi. Mənbələr kutilərin hakimiyyəti dövründə  əkin sahələrinin 
məhsuldarlığından, taxıl bolluğundan, mal-qaranın saysız-hesabsız olmasından bəhs edir. 
Kuti sülaləsi səksən ilə yaxın  İkiçayarasını rahat və münaqişəyə rast gəlmədən idarə etmişdi. Bu 
müddət  ərzində  İkiçayarası  işğalçılıq müharibələri aparmamışdı. Təkcə canişin Qudeanın Elamın Anşan 
vilayətinə hərbi dəstələr göndərməsi məlumdur. Utuhenqalın adına çıxılan kitabədə kutilərin ünvanına mənfi 
ifadələr işlətmişdir. Kitabə onları «dağların zəhərli ilanı, allahlara əl qaldıran, Şumer hakimiyyətini dağlara 
aparan,  Şumeri  ədavətlə dolduran, arvadı  ərindən ayıran, övladı valideynindən ayıran, ölkədə  ədavət və 
hiddət yayan» adamlar kimi qələmə vermişdi. Lakin kutilərin ünvanına deyilmiş ittihamları təsdiq edən heç 
bir əlavə tarixi sənəd qalmamışdır.  
Ur sülaləsi. Ur-Nammu III Ur sülaləsinin (e.ə. 2112-2003-cü illər) banisi kimi məlumdur. III Ur 
sülaləsi sonuncu Şumer dövləti idi. Ur-Nammunun dövləti Şumer və Akkad ənənələrini davam etdirirdi. O, 
«Ur hökmdarı,  Şumer və Akkad hökmdarı» rütbəsini qəbul etmişdi. Ur-Nammu Şumer və Akkad 
hökmdarlarına xas olan ənənəvi inşaat işlərini davam etdirirdi. O, bütün Şumerdə  məbəd tikintisini 
genişləndirmiş, əzəmətli və bürclü Ur məbədini (zikkuratı) tikdirməyə başlamışdı. Bu tikinti onun oğlu Şulqi 
tərəfindən başa çatdırıldı. Min beş yüz il sonra Babil hökmdarı Nabonid əzəmətli Ur zikkuratını yenidən 
bərpa etdirmişdi. Ur-Nammu yeni kanallar çəkdirdi. Bunlardan Ur-Eredu su kanalı daha əhəmiyyətli idi. Bu 
kanal Fars körfəzinə  gətirib çıxarırdı. Ur-Nammu qanunlar külliyyatı  tərtib etdirmişdi. Bu indiyə  qədər 
məlum olan ən qədim qanunlardan hesab edilir. 
Ur-Nammu qanunları 1952-ci ildə Nippur qazıntıları zamanı tapılmışdı. Kitabə  zədələndiyindən 
qanunlar tam qalmamışdır. Qanunlar külliyyatı giriş  və maddələrdən ibarətdir. Giriş hissəsində qanunların 
allahların iradəsi ilə verildiyi qeyd olunurdu. Urnammu «allahın lütfü» sayəsində hakimiyyətə  gəldiyini 
söyləyir. Qanunların verilməsi və ya hakimiyyətə sahib olmaq qədim dövrdə bir qayda olaraq allahın adı ilə 
bağlanılır. Ur-Nammu «ədalətli qayda-qanun» yaratdığını söyləyirdi. Onun qanunları «qoy güclü dul 

---