Kiş 2012 / sayi 60 01-18 bilig

•
 Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
 •
 
43 
• 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
bilig 
40 
Dīwān Luġāt at-Turk’ta tahtakurusu geçmez. Bürge ve bit’in yanı sıra sunzi görülür: 
S
u
NZ
i
Y šayun min 
ǧinsi-’l-burġūṯi wa-’ḥsibuhu-’l-qummala, yani “pire cinsinden bir 
şey, tahminimce bitler” (DLT 213, 1. satır; bk. Dankoff ve Kelly 1: 320).  
Ingeborg Hauenschild’e göre (2003: 191) bu sözcük tahtakurusu manasına da gelebilir. 
41 
Aynen: “[Proto-Altaic] *kajamV “crayfish, tick”; “PTung. *kiamk- 1 crayfish 2 a k[ind]. 
of water insect 3 worm”; “PTurk. *Kạm- 1 bed-bug 2 beetle”; “PKor. kàjàmí ant”. 
42
 Buna benzer bir yorum Leksika’da bulunur (1997: 183). 
43
 Tek kaydı Verbickij’de bulunan bu terim (sümüklü böcek) bence anlambilimsel açıdan 
diğerlerine (eklembacaklı böcekler) uymaz. 
44
 Krş. Abaev’in (2: 279) Osetçe qæbuza ve Bal. qamažaq ile ilgili bilgileri. 
45
 Boris  Čxeiӡe (1902-1979), romancı; daha ayrıntılı bilgiyi Fähnrich (1993: 275 vd.) 
vermektedir. 
46
 Bu Gürcüce sözcük de başka dillere yayıldı, mesela: Bejtaca bal
ʀ
unža, (Xošar-Xota) 
bäl
ʀ
inžä (Xalilov 1995: 39a; Kibrik ve Kodzasov 1990: no. 189), Batsbice baγlinǯŏ (Ka-
dagiӡe ve Kadagiӡe 1984: 83a) ve Erm. ba
ɣ
lin
 (Malxaseanc” 1: 320c).  
47
 “[Mukkades] Babaların hayatı” manasına gelen mamata cxovreba adlı eser Tiflis’te sakla-
nan, henüz yayımlanmamış bir elyazmasıdır. 
48
 Bžškaran bir tıp eseridir. İçerisinde bulunan çoğu yayımlanmamış 73 elyazması metin 
(Venedik) değişik asırlara aittir. En eskilerin yazılış tarihi 1281’dir. Yukarıdaki biçimin 
hangi metne ait olduğunu tespit edemedim. 
49
 Diğer isimler: Erm. mluk ve k’svis “tahtakurusu(giller)” (Malxaseanc’ 3: 342a, 4: 591c). 
50 
Ačaṙyan üstelik gandluy biçimini de zikretmektedir. 
51 
Dağıstan’da konuşulan, Andi grubuna ait bir dil. 
52
 Çuvaşça x- > Çeremisçe Ø; bk. Räsänen (1920: 21). Üstelik krş. umdılašúdo “Meliotus” 
(SMJa a.y.). Bu bitki adı modeli (“tahtakurusu otu”) İdil bölgesinde çok yaygındır. Ta-
tarca, Başkurtça ve Çuvaşça biçimdaşları için bk. not 14, 15 ve 18. 
53 
Böğüler (Solifugae takımı), Örümcekgiller (Arachnida) sınıfına mevcut eklembacaklı bir 
hayvan grubudur. 
54 
Üstelik krş. Morgenstierne (1973: 523b): Wakhi (Namadgūt/Rusya) 
ɣ
ən’dāl “akrep”; 
“randāl” (Hjuler’e göre) “örümcek” ve Şuğni 
ɣ
an’dāl “örümcek”. 
55 
1427 senesinde Mehmet bin Süleyman tarafından hazırlanmış olan Hayatü’l-hayvan 
tercümesi’nin Süleymaniye kitaplığı Esat Efendi bölümünde (no. 2565) muhafaza edilen 
bir elyazması (bk. TarSöz 1: XXXVI). 
56 
Osmanlıcaya ait daha çok veri için bk. aşağıda. 

---

• 
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane 
•
 
44 
• 
bilig 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
57 
Türkçe kehle “bit” (TürkSöz 2005: 1128a) < Farsça kahla “Current silver; bits of gold or 
silver” (ayrıntılı bilgi için bk. Eren 1999: 226). 
58
 Kondaraki  (1868), Samoučitel’ turko-tatarskago i novogrečeskago jazykov ili rukovodstvo 
naučit’sja bez pomošči učitelja govorit” po grečeski i po tatarski, Nikolaev. Bu eseri elde 
edemedim. 
59 
Krş. Tü. (Niksar-Tokat;~Mastat–Karaman-Konya) “ağaçtan yapılmış duvar”, çandı 
(Hocaköy–İnegöl-Bursa; 
Kandıra-Kocaeli; 
Düzce-Bolu; 
Akyazı-İstanbul; 
Ereğli-
Zonguldak; Kastamonu; Taşova-Tokat; Koyulhisar-Sivas) “duvarları birbirine geçme, ka-
lın tahtalardan yapılan ev, yapı”, vs. (DS 1068a, 1071b). Hasan Eren’e göre (1999: 75b) 
“Anadolu ağızlarında çatı  yerine  çantı  (ve  çandı)  biçimi, “direk başlığı”, “duvarları bir-
birine geçme kalın tahtalardan yapılan ev”, “duvar”, “tavan”, “yayla ağılı” olarak geçer”. 
Tietze (2002: 405a) sözcüğün kökenini soru işaretiyle verir. 
60
 Açıklamalar: Zazaca kerm “kurt”, kercık “kene” ve ıspıjı ~ espıjı “bit”. Diğer bir ad: Zaza-
ca hevcarık “tahtakurusu” (ay.). 
61 
Eren’in (1999: 230) tahtakurusu olarak gösterdiği  (Balkarca)  mal gubu ile (Karaçayca) 
mal gıbı akar(lar)dır (QMOS 1989: 457b). Akar türleri (Acari) Arachnida sınıfındandır, 
zoolojik sınıflandırmada örümceklere yakındır: krş. Balkarca gubu Karaçayca gıbı “örüm-
cek, akar” (QMOS 1989: 192b; QMTAS 1: 612b, 625a). 
62
 XakR (1953: 293a) sözlüğe göre čalbax xurttar “Yassısolucanlar, Platyhelminthes” mana-
sına gelmektedir. 
63 
Üstelik karot biçimi için bk. Özkan (1994: 123a) ve korda için Yanıkoğlu (1943: 280), 
TYS ve KAS (705a): Beyindum beyuk eve / Beyindum oldum deve / Ben nasi celdum cir-
dum / A bu kordalı eve (Güneyce-Rize). 
64 
Yunanca κόρις -ιος (-ιδος), -εως “tahtakurusu, Cimex lectularius”. Köken tarihi için bk. 
Frisk (1: 922) ve Chantraine (2: 566-567). 
65 
Bu hususta belki “ilk yardım’a gelebilecek olan Farsça qāriṣ “tahtakurusu” (Steingass 
947) Arapçadan kaynaklıdır: “- Arapça qāriṣ “beißend, stechend, peinigend, schmer-
zend” (Wehr 1968: 675a)! 
66 
Doğu Karadeniz’in tahtakurusuyla ilgili bir “Yunanca” misafiri daha vardır: Türkçe 
(Şimşirli, Güneyce–İkizdere-Rize)  konira “tahtakurusu, bit vb. asalakların yumurtaları”; 
krş. Yunanca (Kapadokya ağzı) κόνιρα “- κόνιδα,  κόνις “(asalak böceklerden) sirke” 
(Tzitzilis 1987: no. 221). 
67
 Krş. κόρεκα, κόρικα “tahtakurusu”. Bu biçimler, Yunancanın Güney İtalya’daki Apulia 
ağzına aittir (bk. Andriotis 1974: no. 3468). 
68 
“
κόριζα “Wanze”: korda (Rize) id. “Es handelt sich um eine jüngere Doublette zu dem 
der Standardsprache eigenen Lehnwort kurus in tahtakurusu” (Tietze 1962: no. 321). 
69
 Hauenschild’in (2003: 191) yorumuna (“die magere Diele”, yani “cılız, zayıf tahta”) 
anlambilimsel nedenlerden katılamam. Yine de bir Tatar atasözüne göre Qandala’nın 
mayı yuq (İsänbät 1959: no. 3548), yani “Qandala’nın yağı yok”, ama, tabii ki, bol kanı 
vardır. 

---