BABURNAMƏ
119
xalqı tamamən bizim tərəfimizə keçdi.
Əskidən Fərqanə vilayətinin paytaxtı olan Özgəndin sərhəd boyunda
yaxşı bir kurqanı var. Oranın əhalisi bizə tabe olmağı qəbul edərək adam
göndərib hakimiyyətimiz altına girdi. Bir neçə gün sonra mərginanlılar da
öz valilərini qovaraq mənə tabe oldular. Əndicandan başqa Xocənd çayının
Əndican tərəfində olan bütün kurqanları bizə qoşuldu.
O əsnada belə qarışıqlıqların yaşanmasına baxmayaraq Tənbəl hələ də
bunlara aldırmadan Axsi ilə Kərnan arasında öz atlı və piyada qoşunu ilə
xanlara qarşı ağac maneələr və xəndəklərlə yerini möhkəmləndirmiş halda
dayanmışdı. Bir neçə dəfə o tərəflərdə kiçik çarpışmalar oldu, lakin hansı tə-
rəfin qalib və ya məğlub olduğu anlaşılmadı.
Əndican tərəfindəki əhali, (l04 b) kurqanlar və vilayətlər mənə tabe
olduqları üçün Əndican əhalisi də, əlbəttə ki, məni istəyir, lakin bir çarə tapa
bilmirdi.
ÇİHİL-DOXTƏRANDA ANİ BASQIN
Bir gecə Əndicanın yaxınına gedib adam göndərərək şəhərin xocaları
və başbilənləri ilə danışsaq bəlkə bizi bir tərəfdən içəri buraxarlar deyə dü-
şündüm. Bu niyyətlə Oşdan qalxıb gecə yarısı Əndicandan bir küruh məsa-
fədəki Çihil-Doxtəranın qarşısına gəldik. Qənbər Əli bəylə bəzi igidlər bir
az irəli göndərildi. Onlar gizlicə kurqana adam göndərib xocalar və başbi-
lənlərlə danışacaqdılar. Biz də göndərilən bəyləri bekləyərək at üzərində du-
rurduq. Bəziləri mürgüləyirdi, bəziləri da dərin yuxuya dalmışdı.
Gecənin üçüncü pəhəri olmuşdu. Birdən-birə davul səsləri və savaş
nərələri duyuldu. Düşmənin az, ya çox olduğunu bilmədən qafil və yuxulu
əsgər bir-birinə baxmadan anidən qaçmağa başladı.
Mən əsgəri toplamağa vaxt tapmadan düşmənə doğru cumdum. Mir-
şah Koçin, Baba Şirzad və Dost Nasir da mənimlə birlikdə hərəkət etdilər.
Bizim bu dörd adamımızdan başqa bütün əsgərimiz qaçmağa davam etdi.
Biz bir az irəliləyincə qarşımızdakılar ox atıb qışqırararaq üstümüzə cumdu-
lar. Qaşqa atı olan biri mənim lap yaxınıma qədər gəldi. Onun atını oxla
vurdum, dərhal yerə yuvarlandı. Bundan sonra sanki bir az geri çəkilən kimi
(105 a) oldular. Mənimlə birlikdə olan o üç adam belə dedilər: «Qaranlıq
gecədə düşmənin az və ya çox olduğu bilinmir. Əsgərimizin də hamısı getdi.
Biz dörd adam düşmənə nə edə bilərik. Yaxşısı budur ki, gedib dağılan
adamlarımızı geri qaytarıb sonra vuruşaq».
Dərhal gedib əsgərə yetişdik. Lakin nə qədər vurub qamçılasaq, nə et-
sək də əsgəri geri qaytara bilmədik. Bu dörd adamla təkrar dönüb ox atdıq.
Bir az durdular. Bir-iki dəfə bizim üç-dörd adamdan artıq olmadığımızı
gördükləri üçün təkrar əsgəri təqib etməyə və atdan salmağa başladılar. Bu
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
120
şəkildə üç-dörd dəfə gedib bizim adamları saxlamağa çalışdım, ancaq onlar
dayanmadılar. Belə olunca təkrar bu üç adamla qayıdıb ox ataraq düşməni
qovdum. İki-üç adam əsgəri izləyərək Xarabuq və Bişamun qarşısındakı tə-
pələrə qədər gəldik. Buraya çatanda qarşımıza Məhəmməd Əli Mübəşşir
çıxdı. «Bunlar azdır, gəlin üstlərinə at salaq « dedim. Durub at saldıq, onlar
dayandılar. Dağılmış olan əsgər oradan-buradan gəlib bir yerə yığıldı. Bəzi
yaxşı igidlər elə dağılmışdılar ki, gedib birbaş Oşa çatmışdılar. Bu işin əsli
belə olmuşdur: Əyyub Bəycik tüməninə mənsub bir neçə moğol Oşda biz-
dən ayrılıb yağmaçılıq etmək üçün Əndican civarına gəlmişmiş. Bizim əsgə-
rin gurultusunu eşidərək gizlicə bir az irəli gəlib öz parollarını qışqırmışlar.
Bu parol iki cür olur. (105 b) Biri hər qəbilənin öz paroludur. Məsələn,
bəzi qəbilələrin parolu dürdanə, bəzisininki toqqay, bəzisinin də lülüdür
[inci]. İkincisi isə bütün əsgərə məxsus və sadəcə bir əməliyyat üçün işlən-
mək üzərə iki sözü birləşdirərək düzələn paroldur. Bu zaman qarşılaşanda
biri bir sözü söyləyir, digəri də onun qarşılığı olan sözlə cavab verir. Bu şə-
kildə dost düşməndən ayrılır, öz adamın yabançıdan seçilir.
Bu səfər parol olaraq Daşkənd və Sayram sözləri müəyyən edilmişdi.
Daşkənd deyiləndə Sayram, Sayram deyiləndə isə Daşkənd deyilməli idi.
Bu qarşılaşmada Xoca Məhəmməd Əli [Kitabdar] bir az irəlidə imiş. Mo-
ğollar «Daşkənd, Daşkənd» deyə gəlirlər. Xoca Məhəmməd Əli sart idi, hə-
yəcana qapılaraq o da «Daşkənd, Daşkənd» deyə cavab verir. Moğollar da
onu düşmən sanaraq savaş nərəsi çəkərək davul çalıb ox atırlar. Bax, belə
bir yanlışlıq üzündən perişan olduq və nəzərdə tutduğumuz plan gerçəkləş-
mədi. Təkrar qayıdıb Oşa gəldik.
BABURUN ƏNDİCANI ƏLƏ KEÇİRMƏ TƏŞƏBBÜSÜ
Beş-altı gün sonra dağ, ova və kurqanlar təkrar mənim əlimə keçdiyi
üçün Tənbəl və onun tərəfdarları dilxor olub qətiyyətlərini itirdilər, əsgərləri
üç-üç, dörd-dörd dağlara və ovalara qaçmağa başladılar. Onların içindən
bizim tərəfə keçən bəziləri dedilər ki, Tənbəlin işləri xarabdır, bu üç-dörd
gün içində tam pozulacaq və o, geri çəkilməyə məcbur olacaq».
Bu xəbər gəlincə Əndican üzərinə hərəkət etdik. Əndican kurqanında
Tənbəlin kiçık qardaşı Sultan Məhəmməd Kəlpük (Gülbəy) vardı. Tutluq
yoluyla gəlib Əndicanın güney tərəfinə, Xaqan arxına (106 a) günorta na-
mazı vaxtı axınçı göndərdik. Özüm də axınçıların arxasından Püşdə-Eyşin
Xaqan arxı tərəfindəki ətəyinə gəldim.
Kəşfiyyatçılar Sultan Məhəmməd Kəlpükün əmrindəki adamlarıyla
birlikdə şəhərin məhəllələrindən və bağlarından dışarı çıxaraq Püşdə-Eyşin
ətəyinə getdiyini xəbər verdilər. Axınçılar hələ toplanmamışdı. Buna bax-
mayaraq dərhal düşmən tərəfinə hərəkət etdim.