Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
94
Xromatoqrafiya metodlarının əsasını geniş fiziki-kimyəvi 
proseslər, yəni paylanma, adsorbsiya, ion mübadiləsi, diffu-
ziya, kompleks əmələgətirmə  və s. təşkil edir. Ayırma mexa-
nizmini şərtləndirən prosesin təbiətindən, yəni ayrılan qatışığın 
komponentləri, hərəkətdə olan və  hərəkətsiz fazalar arasında 
olan qarşılıqlı təsirin tipindən asılı olaraq, aşağıdakı göstərilən 
əsas xromatoqrafiya variantları fərqləndirilir: 
1. Paylaşdırıcı xromatoqrafiya; 
2. Adsorbsiyalı xromatoqrafiya; 
3. İon-mübadilə xromatoqrafiyası; 
4. Hel-filtrləmə xromatoqrafiyası. 
Hər iki fazanın aqreqat halından asılı olaraq fərqləndirilən 
xromatoqrafiya növlərinin adlarındakı birinci söz hərəkətdə 
olan fazanın, ikinci söz isə  hərəkətsiz fazanın aqreqat halını 
xarakterizə edir. 
Təsiredici qüvvələrin xarakterinə görə xromatoqrafiya-
ların tiplərə bölünməsi əsaslı dərəcədə şərti xarakterə malikdir 
və yalnız təsir edən qüvvələrdən birinin nisbətən üstünlük 
təşkil etməsinə  əsaslanır, belə ki, sorbsiyalı proseslərdə dina-
mik müvazinət müxtəlif təbiətli qüvvələrin eyni vaxtda təsiri 
nəticəsində əldə edilir. 
Xromatoqrafik metodları da eksperimentin aparılma 
metodikasına görə  təsnifatlaşdırmaq qəbul edilmişdir. Xroma-
toqramların  frontal,  aşkarlayıcı  (elyuatlı) və  sıxışdırıcı 
üsullarla alınması bir-birindən fərqləndirilir. 
Hərəkətsiz faza təbəqəsinə daxil olan hərəkətli faza 
elyuant, kolonkadan çıxan və  tərkibində ayrılan komponent 
saxlayan hərəkətli faza isə  elyuat adlanır. Elyuatda kompo-
nentlərin miqdarı  bu  və  ya  digər  üsulla  təyin  edilir. Kolon-
ka  boyunca ayrılan  maddələrin  ayrıca  zolaqlar  (sahə)  şək-
lində  paylanması daxili xromatoqramdır. Maddələrin elyuatda 
paylanmasının qrafiki təsviri (çox vaxt özüyazan qurğunun 
köməyi ilə alınır)  xarici  xromatoqram  və ya sadəcə  xro-
matoqram adlanır.  

---

 
95
Xromatoqramın alınma üsuluna görə  frontal, sıxışdırıcı 
və  aşkarlayıcı (elyuatlı) xromatoqrafiyanı bir-birindən fərq-
ləndirirlər. 
Xromatoqramın alınma bəzi üsullarını  qısaca olaraq 
nəzərdən keçirək: 
F r o n t a l   ü s u l   – tədqiq edilən məhlulun sorbentlə 
doldurulmuş kalonkadan filtrlənməsidir. Bunun nəticəsində ka-
lonkada ardıcıl olaraq artan (A < B < C) komponent sayına ma-
lik zonalar əmələ  gəlir, kalonkadan isə  ən  əvvəl komponentin 
daha az sorbsiyaedilmiş porsiyası  çıxır. Bu zaman birinci 
komponentin yalnız bir hissəsini təmiz halda əldə etmək olar, 
hər bir ayrılmadan sonra sorbentin regenerasiyasına ehtiyac du-
yulur. Müasir zamanda bu metod, əsasən qatışıqların güclü 
adsorbsiyaolunan qarışıqlarının izlərindən çoxlu miqdarda 
qatışıqların yalnız təmizlənməsi üçün tətbiq edilir.  
S ı x ı ş d ı r ı c ı   ü s u l  – qarışıq komponentlərinin 
ayrılan qarışıq komponentlərindən daha güclü sorbsiya olan hər 
hansı bir maddə (sıxışdırıcı) məhlulu ilə sıxışdırılmasıdır. 
Əvvəlcə ayrılan maddə  məhlulunun kiçik miqdarı daxil 
edilir, sonra kalonkadan fasiləsiz olaraq istənilən ayrılan 
maddədən daha yaxşı sorbsiyaolunmaq qabiliyyətinə malik 
olan maddə  məhlulu (sıxışdırıcı) keçirilir. Kolonka boyunca 
elyuant hərəkət edərkən C maddəsini, o isə, öz növbəsində, B 
maddəsini və eyni qayda ilə növbəti maddəni sıxışdırıb çıxarır. 
Nəticədə analiz olunan qarışıq sıxışdırıcı  sərhədindən  əvvəldə 
hərəkət edir və maddələrin hərəkət sürəti sıxışdırıcının hərəkət 
sürətinə bərabər olur.  
Ayrılan maddələr həm kolonkada, həm də elyuatda bir – 
birinin ardınca paylanır. Komponentlərin hər biri təmiz halda, 
lakin miqdari olmayaraq ayrılır. Belə ki, komponentlər sahələri 
təmiz sorbent zolaqlarına ayrılmır. 
A ş k a r l a y ı c ı  (e l y u a t l ı)    ü s u l   – ona əsaslanır 
ki, maddələrin maye və ya qazşəkilli qarışığı sonradan fasiləsiz 
olaraq həlledici və ya qaz axını ilə yuyulan (elyurə edilən) 

---

 
96
kalonkanın yuxarı hissəsinə köçürülür. Komponentlərin müx-
təlif adsorbsiyası  və ya həll olması sayəsində, onların mole-
kullarının hərəkətsiz fazadaqalma müddəti müxtəlifdir. Ona 
görə  də nümunənin ayrı-ayrı komponentlərinin yuyulması 
(elyuasiyası) müxtəlif sürətlərlə baş verir. Konsentrasiyalı pay-
lanma daha tez-tez simmetrik və Haus funksiyası şəklində olur.  
Bu üsul həm qaz xromatoqrafiyasında (QX), həm də 
maye xromatoqrafiyasında (MX) daha çox mükəmməlləş-
mişdir. Bu üsulun üstün cəhəti ondadır ki, sorbent fasiləsiz 
olaraq elyuentlə regenerasiya edir, uyğun  şəraitlər seçilən 
zaman isə komponentlər tamamilə ayrıla bilir, belə ki, yuyulan 
(elynasiyaolunan) komponentlərdən hər birinin arasında təmiz 
həlledici və ya qazdaşıyıcı zonası əmələ gəlir.  
Xromatoqrafiya üsullarının, onların aparılmasında isti-
fadə olunan köməkçi materialların növlərinə görə  təsnifat-
laşdırılması geniş yayılmışdır. Kağız xromatoqrafiyası (KaX), 
kolonkalı xromatoqrafiya (KX), nazik təbəqəli xromatoqrafiya 
(NTX), qaz xromatoqrafiyası (QX), qaz-maye xroma-
toqrafiyası (QMX) kimi xromatoqrafiya növləri yuxarıda qeyd 
edilən göstəriciyə görə bir-birindən fərqləndirilir. 
Yuxarıda sadalanan xromatoqrafiya növlərindən başqa 
digər analiz üsulları da mövcuddur: həllolmayan kompleks 
birləşmələrin  əmələ  gəlməsi ilə baş verən analiz üsulu; sabit 
elektrik sahəsi istifadə olunan elektroxromatoqrafiya üsulu; 
temperatur dəyişərkən adsorbsiya xüsusiyyətinin fərqlənməsinə 
əsaslanan termoxromatoqrafiya üsulu və s. 
Xromatoqrafiya metodlarının həddən artıq müxtəlifliyi ilə 
əlaqədar olaraq, onların təsnifatı kifayət qədər mürəkkəbdir 
(cədvəl 7).  
Təsnifatın müəyyən  şərtiliyinə baxmayaraq, bu təsnifat 
ayrı-ayrı variantlar arasındakı faydalı əlaqəni müəyyən etməyə 
imkan verir. müasir zamanda iki istiqamətdə xromatoqrafiya 
metodlarının, yəni maye xromatoqrafiyası  və qaz xro-

---