Nizami CƏFƏrov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Dəlilər Koroğlunu nə qədər sevirlərsə, Nigar xanımı da az qala o qədər sevirlər. Koroğludan inciyib dağılışmaq istəyən dəliləri məhz Nigar xanım sakitləşdirir, Koroğlunu isə ərkyana tənbeh edir: Utan, qoç Koroğlu, utan! Dağların damənin tutan! Sənin kimi başa çatan Elin qədrini nə bilir?.. Nigar xanım — Türkiyə sultanının (xotkarın) qızıdır; olduqca fədakar, gözəl, ağıllı, lakin real, həyati bir insandır... Koroğlunu görmədən, adına-sanına görə ona aşiq olur və mərd-mərdanə belə bir namə yazıb göndərir: Başına döndüyüm, ay qoç Koroğlu, Əgər igidsənsə gəl apar məni! Həsrətindən yoxdu səbrim, qərarım, İncidir sərasər ahu-zar məni! Çənlibel üstündə əsrəmiş nərsən, Düşmən qabağında dayanan ərsən, Tamam dəlilərə igid, sərkərsən, Axtarsan, taparsan düz ilqar məni. Mən xotkar qızıyam, Nigardır adım, Şahlara, xanlara məhəl qoymadım. Bir sənsən dünyada mənim muradım, İstərəm özünə eylə yar məni! Yəqin ki, bu, dastan yaradıcılığında sonrakı dövrlərə məxsus "reallaşdırma", "dünyəviləşdirmə" prosesinin məhsuludur, əslində isə, görünür, Nigarın Çənlibelə gəlməsi nə isə mifik (bəlkə də mifik təsəvvüfi) bir ehtiyacdır (yəni Nigar Koroğluya buta verilmişdir) — diqqət yetirin: "Elə ki, Koroğlu naməni oxuyub, əhvalatdan hali oldu, Dəli Mehtəri çağırdı ki: — Qıratı yəhərlə, mən İstanbula gedəsi oldum. Dəlilər yerbəyerdən dedilər: "Koroğlu, dəli olma, sənin İstanbulda nə işin var? Bilmirsənmi ki, paşalar sənin qanına yerikləyir? Gedərsən, tutularsan". Koroğlu dedi: — Yox, boynuma deyin, gəlib getməliyəm...". Burada Koroğlu əslində öz butasının arxasınca gedən bir aşiqdir... Koroğlu ilə Nigar arasında olan sevgi, qarşılıqlı eşq, biri-birini anlamaq, duymaq qabiliyyəti dastanın əvvəlində nə qədər güclüdürsə, sonunda da bir o qədər güclüdür. Düşmənlər Nigarı ondan ayırıb padşahın hüzuruna aparmaq istəyəndə, qan tökməməyə söz versə də, qoç Koroğlu dözə bilmir — "...Elə bir nərə çəkdi ki, dağlar, daşlar lərzəyə gəldi. Dedi: Ay həzərat, ay camaat, Ürək zərd oldu, zərd oldu!.. Genə namərdin sözləri Cana dərd oldu, dərd oldu! Dostumu atdım damana, Rəqibi gəlsin yamana, Kor olsun belə zamana, Namərd mərd oldu, mərd oldu! Koroğluyam, dad hazaram, Adım dəftərə yazaram, Nə qədər səfil gəzərəm, Adım qurd oldu, qurd oldu!" Koroğlunun Nigara, Nigarın Koroğluya məhəbbətini (həmin məhəbbətin zərifliyini) göstərən epizodlardan biri də övladsızlıq həsrəti çəkən Nigara Koroğlunun təskinlik vermək istədiyi, lakin bacarmadığı yerdir... Telli Nigar məlul durar, Əl qoynunda, boynun burar. Müjganın sinəyə vurar, Göz oxşayar, qaş inildər. Eyvaz — Koroğlunun yalnız igid dəlilərindən biri deyil, həm də oğulluğudur — Koroğlu ilə Nigar xanımın övlad həsrətini görən Aşıq Cünun Təkə-Türkməndə (Koroğlu da həmin tayfadandır) qəssab Alının (Koroğlunun da atası Alıdır!) oğlu Eyvazı axtarıb tapır və Koroğluya məsləhət görür ki, onu özünə oğul eləsin. Koroğlu Təkə-Türkmənə gəlir, fürsət tapıb Eyvazı qaçırır, lakin onları görən qəssab Alının xatirinə dəyməmək üçün atı saxlayıb ondan xahiş edir ki, Eyvazın Çənlibelə getməsinə mane olmasın: "Eyvazı mənim əlimdən alma. Qoy aparım, səndən kəm baxsam, bu papaq mənə haram olsun. Hər vaxt da istəsən, genə də öz oğlundur. Elə o da, mən də...". Və qəssab Alı Koroğlunun bu yalvarışları qarşısında daha etiraz eləmir. Nigar xanım Eyvazın gözlərindən öpür, köynəyinin yaxasından keçirib özünə oğul eyləyir və Eyvaz, doğrudan da istər Nigar xanıma, istərsə də Koroğluya sədaqətli oğul olur. Aşıq Cünunun təqdimatından belə məlum olur ki, Eyvaz hələ Çənlibelə gəlməmişdən Təkə- Türkməndə, gənc olmasına baxmayaraq, həm igidliyi, mərdliyi, həm də gözəlliyi, nəcibliyi ilə ad çıxarmış, hörmət-izzət qazanmışdır... Əyri qılınc belində, Tərifi mərdlər dilində, O, Təkə-Türkmən elində Qəssab oğlu Eyvaz gördüm. Mərəkədə başda duran, Meydanda igidlər yoran, Hərdən pişvazına varan Qırx incəbelli qız gördüm. Laçın kimi göydə süzər, Namərdlər bağrını əzər, Məclisində saqi gəzər, Ortada söhbət-söz gördüm. Çənlibeldə həm dəlilər, həm xanımlar, həm də Koroğlu ilə Nigar xanım tərəfindən ən çox sevilən Eyvazdır — ona Xan Eyvaz da deyirlər... "Bir də baxdılar ki, budu, bir dəstə atlı çapa-çapa gəlir, qabaqlarında Eyvaz. Amma Eyvaz nə Eyvaz... Ərəb atın üstündə, misri qılınc dəstində, elə süzür, elə süzür ki, elə bil oxdu, yayından qopub. Durna telini də ki, sancıb başına, elə bil qeysər balasıdır, başına cıqqa qoyub...". Eyvazın da Koroğlu kimi Təkə-Türkməndən olması, hər ikisinin atasının Azərbaycan "Koroğlu"sunda məhz Alı adlanması, Koroğlunun məhz Eyvazı oğulluğa götürməsi və s. həmin obrazlar arasında mifoloji məişət baxımından nə isə yaxın əlaqənin, hətta vəhdətin olduğunu deməyə əsas verir. Dastanda həmin əlaqə, yaxud vəhdətin mifoloji məzmunu unudulmuş, ayrı (real!) motivlər ortaya çıxaraq mifologiyanı sıxışdırmışdır: Canım qəssab, gözüm qəssab, Qoy aparım mən Eyvazı, Yerə salma sözüm, qəssab, Qoy aparım mən Eyvazı. Eyvaz deyib Nigar ağlar, Köysünü çal-çarpaz dağlar, Aparmasam, qara bağlar: Qoy aparım mən Eyvazı. Koroğluyam, mən çaparam, Qiyamət olub qoparam. Razı olma zornan aparam, Qoy aparım mən Eyvazı. Eyvaz dara düşəndə Koroğlunun keçirdiyi həyəcanı təsəvvür etmək mümkün deyil — bu həyəcanın bir səbəbi Eyvazın igid bir Koroğlu dəlisi olmasıdırsa, ikinci (və əsas) səbəb Koroğlunun ona bəslədiyi atalıq məhəbbətidir... "Dünya Koroğlunun gözündə qaraldı. Elə bil ki, Çənlibel başına dolandı. Əlini atıb Qıratın yüyənindən tutdu. Elə qəzəblə ata sıçradı ki, Qıratın əvəzinə ayrı at olsaydı, çoxdan beli sınmışdı. Onda üzünü Kosa Səfərə tutub dedi: Xəbər verin dəlilərim oyansın, Tutulubdur bir Eyvazım,əldədi! Misri qılınc qızıl qana boyansın, Tutulubdur, bir Eyvazım əldədi! Yatmışdım, aşkara gördüm duşumu, Əzəldən mən bilirdim öz işimi, Çəkin, yəhərləyin çərləmişimi, Tutulubdur, bir Eyvazım əldədi! Düşmanlarım tamaşaya durarlar, Şad oluban keyf məclisi qurarlar. Koroğlu getməzsə, yəqin qırarlar, Tutulubdur, bir Eyvazım əldədi!.." Eyvazın Ərəb Reyhanla vuruşması, Hürü xanıma sevgisi dastanın ən gözəl, ən təsirli, ən dramatik səhifələrindəndir, lakin həmin səhifələrdə də Koroğlunun həyəcanları, psixoloji reaksiyası Eyvazınkından daha güclüdür. Eyvaz, demək olar ki, emosiyasızdır... Dastanda Aşıq Cünunla Xoca Əzizin obrazları daşıdıqları ictimai-estetik semantikaya görə diqqəti çəkir. Aşıq Cünun, əslində, Ərzurumlu Cəfər paşanın aşığıdır — "Cünun çox dövranlar sürmüş, çox məclislər görmüş bir ustad idi. Çox özündən dəm vuran aşıqların sazını əlindən alıb yola salmışdı, çox cavanları da öyrədib, əlinə saz verib aşıq eləmişdi". Cəfər paşa paşaları yığıb məşvərət edir ki, Koroğlunun artmaqda olan nüfuzunun qabağını necə alıb, onu necə məhv etsinlər. Həmin məclisdə olan Aşıq Cünun düşünür ki, "ey dili-qafil, bu necə ola bilər ki, mən Aşıq Cünun olam, ayağım dəyməmiş yer, gözüm görməmiş adam olmaya, amma Çənlibelə gedib Koroğlunu görmüyəm". Və bu fikirlə də bir gün Çənlibelə gedir... Aşıq Cünun haqq aşığı deyil, ancaq halal aşıqdır. Çənlibeldə çox böyük hörmətlə qarşılanır. Koroğlunun ən yaxın dostuna, sirdaşına çevrilir. Aşıq Cünun həqiqətən, "daxili aləmi, mənəvi keyfiyyəti ilə özündən çox-çox əvvəl yaranmış ozanlara bənzəyir" və prof. V. Vəliyevin onu Dədə Qorqudla müqayisə etməsi tamamilə təbiidir, lakin görkəmli folklorşünasın "Aşıq Cünun XVII əsr aşıqlarına yalnız saz çalıb-oxuması ilə oxşayır mülahizəsi, fikrimizcə, özünü doğrultmur. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, XVII əsrin, demək olar ki, bütün böyük aşıqları "dədə" adını daşımış, ozan ənənəsinə söykənmişlər — Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Sarı Aşıq təkcə aşıq-şair deyil, həm də "dədələr" idilər. Və Aşıq Cünun da haqqında söhbət gedən dövrə müvafiq bir sənətkardır... Aşıq Cünun haqqın, ədalətin tərəfindədir və elə ona görə də Çənlibelə gəlib çıxır, lakin onun sənəti — funksiyası elədir ki, el-el, oba-oba gəzir (bu missiya da aşığa ozandan keçir), dünyanı görür: ...Dolandım neçə oylağı, Keçdim düzü, aşdım dağı. Hələb qəsri, Bağdad bağı, Döşənmiş payandaz gördüm. Gedəndə mənə oldu tuş, Qars, Kağızman, İstanbul, Muş, Çanaqqala, Sarıqamış İgidlərin şahbaz gördüm. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|