maqsadli pul fondlari tashkil etiladi: Davlat budjeti, Respublika y o i
ja m g ‘armasi, davlat bandlik ja m g ‘arm asi, budjetdan tashqari pensiya
ja m g ‘armasi va 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat M ulk qo'm itasining
maxsus fondi.
Lekin shuni ham t a ’kidlab o 't is h lozim ki, bu m aqsadli m ar-
kazlashgan pu! fondlarini yana bir o ‘ziga xos
tom oni shundan iboratki,
ulardagi xarajatlarning sarflanishi faq a t O 'z b e k isto n Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining t o i i q ixtiyorida b o iad i.
Ja m iy a td a m a rk a zla sh g an pul f o n d la r id a n ta s h q a ri m a r k a z -
lashmagan pul fondlari tashkil etiladi. M arkazlashmagan pul fond-
larinirig markazlashgan pul fondlaridan asosiy farqi shuki, ular ishlab
chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ish bajarish faolivatini
amalga oshirayotgan
xo‘jalik subyektlarining ixtiyorida shakllantiriladi ham da faqatgina ana
shu xo'jalik su b y ek tlarin in g ijtim o iy -iq tis o d iy x a ra jatlarin i rno-
Iiyalashtirishga yo ‘naltiri!adi. M arkazlashgan pul fondlariga quyida-
gilarni ko'rsatish mumkin: ish haqi fondi, amortizatsiya fondi, fan -
texnikani rivojlantirish fondi, m oddiy rag'batlantirish fondi, zaxira
fondi va boshqalar.
Moliyaning iqtisodiy kategoriya sifatida boshqa iqtisodiy kate-
goriyalardan ajratib tumvchi o ‘ziga xos b o ig a n belgilari quyidagilardan
iborat:
— m oliya-huquqiy asosga ega va tartibga solib turiladigan pul
munosabatlari;
— moliya-pul munosabatlari ishtirokchilaridan biri turli huquqiy
vakolatga ega davlat organi b o i g a n munosabatlar;
— moliya-pul m ab lag iari fondlarini (markazlashgan va m arkaz
lashmagan) tashkil etuvchi pul munosabatlari;
— moliya-jamiyatda yaratilgan yalpi ijtimoiy m ahsulot va milliy
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlari;
— moliya-iqtisodiy jih atd an d o im o noekvivalent xususiyatga ega
munosabatlar.
Yuqorida ta ’kidlab o ‘tilgan belgilar moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy
m ohiyatini va uning m az m u n in i o c h ib berishga xizm at qiladigan
xususiyatlar hisoblanadi. Ular har bir jam iyatda yaratilgan yalpi ijtimoiy
mahsulot va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida
u yoki bu ko ‘rinishda yuzaga chiqadi h a m d a amal qiladi.
Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy m ohiyatini yanada kengroq ochishda
uning bajaradigan funksiyalarining tahlili yordam beradi. Biz quyida
moliyaning funksiyalarini yoritishga harakat qilamiz.
3 .2 . Moliyaning funksiyalari
H ar qanday iqtisodiy kategoriya sifatida moliya ham o ‘z funk-
siyalariga ega. Iqtisodiy kategoriya bajaradigan funksiyalar ushbu
kategoriyalar mohiyati va u bajaradigan majburiyatlarda n am oyon
bo ‘ladi. Funksiyalar obyektiv va m o ‘tadil (stabil) b o ‘lib, u iqtisodiy
kategoriyalarning jamiyatdagi maqsadini ochib berishga xizmat qiladi.
Moliyaning ham tub mohiyati u bajaradigan
funksiyalar orqali namoyon
b o i a d i .
Shuni t a ’kidlash lozimki, iqtisodiy adabiyotlarda olimlar o ‘rtasida
hozirga qadar m oliyaning funksiyalari rniqdori va uning tuzilishi
t o ‘g ‘risida tortishuvlar mavjud ham da ushbu asosda masala to ‘g‘risida
yagona bir qaror y o ‘q. M asalan, moliya fanida yetakchi va m ashhur
iqtisodchi olim lar hisoblangan professorlar E.A. Voznesenskiy va
A. Aleksandrovlar moliyaning quyidagi uch funksiyasini ajratib k o 'r-
satadilar:
1. Pul daromadlari va fondlarini shakllantiradi.
2. Pul daromadlari va fondlaridan foydalanadi.
3. Nazorat.
Akadem ik G.B. Polyak va L.A. Drobozinalarning t a ’kidlashicha1,
moliya quyidagi uchta funksiyani bajaradi:
1. Taqsimlash funksiyasi;
2. N azorat funksiyasi;
3. Tartibga solib turish funksiyasi.
Moliyaning bajaradigan funksiyalari to ‘g ‘risida professor A.I. Ar-
xipovning2 fikricha moliya quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1. Taqsimlash funksiyasi;
2. N azorat funksiyasi;
3. Rag‘batlantirish funksiyasi.
Moliyaning funksiyalari to ‘g'risida O ‘zbekistonlik iqtisodchi olim-
la rn in g h a m q a ra s h la r i m av ju d . M a sa la n , iq tiso d fanlari d o k to ri
N . Xaydarovning fikricha, hozirda moliyaning ikki funksiyasi, ya’ni
taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi ham da nazorat funksiyalari
m avjuddir3.
'Поляк Г.Б. и др. Финансы. Денежное обращение. К редит— М.: ЮНИТИ,
2004.
2 Сениагов В.К. и др. Финансы, денежное обращение и кредит — М.:
Проспект, 2004.
3 /V. Хаус1ат\’. «МоНуа» — Т.: «Акаскгтуа». 2001.