0-TEMA. TURKISTANDA TOTALITAR SOVET HA`KIMIYATININ`
ORNATILIWI HA`M OGAN QARSI QURALLI HA`REKET
REJESĐ
::::
1. Tu`rkstanda totalitar sovet ha`kimiyatının` ornatılıwı ha`m onın` shovinistlik siyasatı.
2. Azatlıq ha`reketinin` baslanıwı, onın` ma`nisi, ha`reketke keltiriwshi ku`shleri
3. Xiywa xanlıg`ı ha`m Buxara a`mirliginin` saplastırılıwı, milliy azatlıq ha`reketi.
Rossiyadag`ı fevral`dag`ı demokratiyalıq revolyutsiyanın` jen`isi Tu`rkstannın` da
ja`miyetlik-siyasiy jag`dayına ta`sir ete basladı. Bul jerde de jan`a ha`kimiyat du`ziw, sonday-aq
musılman jetekshileri avtonomiyag`a erisiw, o`z xalıqlarının` keleshek ta`g`dirin sheshiwge
ha`reket ete basladı. A`sirese Petrogradqa oktyabr` qurallı ko`terilisinin` jen`iske erisiwi,
Tashkenttegi waqıyalardın` rawajlanıwın tezlestirip jiberdi.
27
-oktyabr`den baslap revolyutsiyalıq ku`shler menen Patsha generalı Korovichenko
a`skerleri arasındag`ı qurallı soqlıg`ısıwlar dawam etti.
1917
-jılı
1
-noyabr` ku`ni Tu`rkstan u`lkesi Soveti, Tashkent Sovetinin` atqarıw Komiteti
ha`m a`skeriy Komitet xalıqqa qaratılg`an U`ndewin ja`riyalap, Tashkentte qurallı ko`terilis
jen`iske eriskeni tuwralı xabar etti.
Tashkentte jumısshılar menen soldatlardın` qurallı ko`terilisi jen`iske eriskennen keyin
ha`kimiyat du`ziw haqqındag`ı ma`sele ortada turdı.
Jumısshılar menen soldatlar deputatları Sovetlerinin` Sh - u`lke s`ezdi noyabr`de jumıs
basladı ku`n ta`rtibinde
:
u`lke ha`kimiyatın sho`lkemlestiriw orınlarda ha`kimiyat du`ziw. Tiykar
salıwshı ma`jiliske saylawlar ma`seleleri turdı. S`ezde sho`lkemlesken fraktsiyalar o`z
44
platformaların bayan etti. Bol`shevikler koalitsiyalıq hu`kimet du`ziw pikirin u`zil-kesil biykarladı.
Al solshıl eserler u`lke ha`kimiyatı organına musılman proletariatının` wa`killerin de kirgiziw
mu`mkin dep esapladı. On`shıl eserler ha`m menshevikler barlıq demokratiyalıq sho`lkemler
qatnasatug`ın ha`m orınlardın` yarımı musılman xalıqtın` wa`killerine beriletug`ın koalitsiyalıq
hu`kimet du`ziwdi jaqlap shıqtı.
S`ezde so`zge shıqqan ulamashılardın` jetekshileri Sheralı Lapin s`ezd qatnasıwshıların
″
tu`rli musılman toparlarının` birlesken ken`esi
″
rezolyutsiyası menen tanıstırdı. Biraq s`ezde
Sheralı Lapin usıng`an platforma biykar etildi.
S`ezd bol`shevikler, solshıl eserler ha`m maksimialistler (eserler partiyasındag`ı toparlardın`
biri) revolyutsiyası negizinde tayarlang`an deklaratsiyanı qabıl etti. Bul deklaratsiya u`lkenin`
revolyutsiyalıq ha`kimiyatın sho`lkemlestiriwdin` bag`darların xabarladı
:
″
ha`zir Tu`rkstan u`lkesi
xalıq Komissarları Soveti dep atalatug`ın Jumısshı, soldat ha`m diyxan deputatlarının` u`lke Soveti
″
ha`kimiyatın joqarg`ı organı, dep dag`azalanadı xalıq hu`kimettin` quramına jergilikli xalıqtan birde
wa`kil kirgizilmedi.
U`lke ha`kimiyattın` du`ziw ma`selelerinde Tu`rkstanlı bol`sheviklerdin` tutqan jolına
o`tken jumısshılardın`, soldatlar ha`m diyxanlar deputatlarının`, III u`lke s`ezdinin` qararları,
Rossiya respublikası xalıq komissarları sovetinin` bir neshe nızamı aktleri menen tastıyıqlang`an.
Tu`rkstan bol`shevikleri ha`m solshıl eserler Tu`rkstan musılman xalqının` u`lkeni basqarıwg`a
xuqıqın biykarlap, ha`kimiyat haqqındag`ı ma`seleni kelisip sheshiw imkaniyatın biykar etti.
Sonlıqtanda bul ha`reketler u`lke musılmanlarının` ayrıqsha IV s`ezdinin` jumısına ta`sir jasadı.
S`ezd
26
-noyabr` ku`ni Qoqandta jumıs basladı. Tu`rkstandı basqarıwdın` forması haqqında
ma`sele s`ezdin` dıqqat orayında turdı. Avtonomiya ha`m biyg`a`rezlik ja`riyalaw haqqındag`ı
pikirdi ha`mme qollap-quwatladı.
Sho`lkemlestiriletug`ın ma`mleketlik du`zimnin` atı
28
- noyabr` ku`ni belgilendi-og`an
″
Tu`rkstan avtonomiyası
″
degen at qoyıldı. S`ezd pu`tkil Rossiyalıq tiykar salıwshı ma`jilis
shaqırılaman degenshe ha`kimiyattı jan`adan du`zilgen
″
waqıtsha Tu`rkstan Soveti
″
ha`m
″
Tu`rkstan
″
xalıq ma`jilisine berdi.
Waqıtsha hu`kimettin` prezidiumına s`ezd
8
adamdı sayladı
:
muxammadjan Tanishbaev bas
ministr, ishki isler ministri, Đslam Shaaxmedov bas ministrdin` orınbasarı, Mustafa Shokaev sırtqı
isler ministri, Ubaydulla Xojaev a`skeriy ministr ha`m basqalar solardın` qatarına kiredi. Qalg`an
to`rt orın evropalı xalıqtan saylang`an wakillerdin` iyelewi ushın qaldırıldı.
Avtonomiyanın` dag`azalawın Tu`rkstan xalıqları ko`pten berli a`rman etken o`zinin` milliy
ma`mleketke iye bolıw dep bildi, bug`an juwap retinde g`alaba birlik ha`reketi baslandı. Al,
u`lkenin` Sovet organları avtonomiyalı Tu`rkstan waqıtsha hu`kimetin ta`n almaytug`ının birinshi
ku`nlerden baslap-aq ma`limledi.
Sonın` menen birge avtonomiyalıq ha`rekettin` o`zinin` ishinde musılman xalqının` tu`rli
sotsiallıq qatlamları ha`m toparlarının` ma`plerine qorg`aytug`ın basshılar arasındag`ı
kelisiwshilikler barg`an sayın ku`sheydi. M.Tanıshbaevtın` ornına M.Shokaev bas ministr bolıp
tayınlandı.
Azıq-awqat ma`seleleri, a`skeriy ha`m finans ma`seleleri waqıtsha hu`kimet ushın u`lken
mashqalalarg`a aylandı.
Qarsı ta`reptin basqınshılıg`ı da ku`sheyip bardı. Artilleriya menen kurallang`an K.Osipov
basqınshılıg`ındag`ı otryadtın` Qoqang`a keliwi ha`m qalanın` artilleriya ta`repinen oqqa tutılıwı,
waqıtsha hu`kimettin` ha`m qala xalqının` sawashta qatnasıwların biyhuwda etti. So`ylesiwler
barısında bol`shevikler ta`repinen usınılg`an
″
paraxatshılıq sha`rtnamasın
″
9
- fevral`da qol qoyıldı.
″
Tu`rkstan avtonomiyası
″
waqıtsha hu`kimeti qayratılg`annan keyin Tu`rkstanda
ja`miyetlik-siyasiy jag`day og`ada keskenlesti.
1918
-jılı
30
-aprel`de s`ezd RSFSR quramına
kiretug`ın Tu`rkstan avtonomiyalı respublikasın du`ziw haqqında qarar etti ha`m
″
Tu`rkstan sovet
federativlik respublikası haqqındag`ı nızam
″
da tastıyıqlandı. Oraylıq Atqarıw komitetinin` baslıg`ı
bolıp bol`shevik P.A.Kobezov saylandı. Tu`pkilikli xalıqtın` wa`killeri Tu`rkstan respublikası
Oraylıq atqarıw komiteti menen xalıq komissarları sovetindegi orınlardın` besten bir boleginen
kemiregin ha`m jergilikli sovetler quramınan yarımınan ko`biregin iyeledi.
45
1918
-jıldın` ekinshi yarımında Tu`rkstanda siyasiy jag`day keskin da`rejede awırlastı.
Ekonomikalıq qıyınshılıqlar, azıq-awqattın` jetispewshiligi siyasiy dag`darıs penen tag`ı da
teren`lesti. Tu`rkstanda sovet ha`kimiyatı qıl u`stinde turdı.
Tu`rkstan respublikasının` a`skeriy komissarı K.Osipov ha`m onın` ideyalıq pikirlesleri
o`zlerine isenip tapsırılg`an a`seriy bo`limlerge arqa su`yep
1919
-jılı
19
yanvar` ku`ni Tu`rkstan
respublikasında a`skeriy awdarıspaq jasawg`a ha`m a`skeriy diktatura ornatıwg`a urınıp ko`rdi.
14
Tu`rkstan komissarları atıp taslandı. Biraq jumısshılar bul til biriktiriwlerdi qollap-quwatlamadı
ha`m ol bastırıldı.
2
. Tu`rkstanlılardın` otryadı menen qızıl armiya arasındag`ı urıslar
19
1
9
-jıldan
Tu`rkstannın` barlıq jerlerinde baslanıp ketti. Tu`rkstanlılar, talawshılar toplarının` bas ko`teriwleri
dep esaplanadı, ha`m patsha hu`kimeti da`wirinde de ju`z berip turg`an belgili waqıyalardın` atına
sa`ykeslep, olardı
″
baspashılar
″
- dep atadı.
Tu`rkstang`a kelip jetken RKP Oraylıq komitetinin` wa`killerinin` ta`siri astında u`lkenin`
sovet ha`m partiya basshılıg`ı son`ın ala sovet ha`kimiyatına qarsı qurallı ko`teriliste ken` xalıq
massası qatnasqanının` to`mendegilerden ibarat basqa sebeplerin ta`n alıwg`a ma`jbu`r boldı.
Tu`rkstan Avtonomiyası hu`kimetinin` qıyratılıwı ha`m bunnan keyin jergilikli xalıqqa qarsı
jazalaw kompaniyasının` ha`wi J aldırılıwı.
-xalıq arasında g`alabalastırılmag`an
″
sotsialistlik
″
siyasattı a`melge asırıw-meshitlerdi,
medreselerdi jawıp taslaw, qazılardın` jumısın qadag`an etiw, sanaat karxanaların, ha`tte
o`nermentshilik karxanalarında konfiskatsiyalaw, g`a`lle monopoliyası, azıq-awqat bo`listiriliwin
engiziw, prodotryadlar (azıq-awqat jıynawshı otryadlar) xızmetin, bazarlardı jawıp taslaw, erkin
sawdanı toqtatıw ha`m basqalar.
Qurallı ha`rekettin` g`alaba TU`S alıp ketiwin, mine usı ha`diyseler belgilep bergeninde
shubha joq. Biraq, onın` kelip shıg`ıwının` ha`m uzaqqa sozılıwının` to`rkini biraz teren`
sebeplerge-g`a`rezsizlikke ha`m koloniyazatorlardan qutılıwg`a umtılıwdın` Orta Aziya xalıqları
sanasına teren` sin`ip ketkenligine baylanıslı edi.
Tu`rkstan xalıqlarının` azatlıq ha`m g`a`rezsizlik ushın alıp barg`an
30
-jıllardan ortalarına
shekem ga` jen`isli, sa`tsizlik penen dawam etken qurallı gureslerde en` g`alabalıq TU`Ske iye
bolg`an, milliy-azatlıq ha`reketi tariyxına, umtılmas betlerdi jazıp ketken da`wiri onın` baslang`ısh
da`wiri
1918
-jıldın` fevralınan
1920
-jıldın` fevralına shekem etken da`wiri boldı.
Azatlıq gu`resinin` birinshi bayrag`ın avtonomiyalı Tu`rkstan qıyratılg`annan keyin qalg`an
milliy armiyasının` komandiri kishi Ergash basshılıg`ında bolıp ko`terip shıqtı. Ol qazalang`annan
keyin u`lken Muxammad Aminbek Axmadbekov qosıldı.
1918
-jıldın` mart ayının` aqırında Pashkir (Kokan tubinde) awıllarında
40
qa jaqın
kurbashılardın` qatnasıwında bolıp otken quraltayda birden-bir komandirlik duziw haqqında qarar
qabıl etildi. Joqarı bas komandir bolıp Erg`ash saylandı.
Azatlıq ushın ha`rekettin` qatarları qısqa muddet ishinde birneshe ese ko`beydi. Olardın`
sanı haqqında ha`rqıylı mag`lıwmatlar bar. Erg`ash qurbashı jetekshiliginde
1918
-jıldın` o`zinde-aq
olardın` ha`r birindegi adamlardın` sanı
1800
ge shekem jetetug`ın
70
otryad bar edi.
1918
-jıldın`
gu`zine kelgende armiyadag`ı barlıq jigitlerdin` ulıwma sanı
15
mın`g`a jetti.
1919
-jıldın`
ba`ha`rinde pu`tkil Ferg`ana derlik qurbashılar otryadlarının` baqlawı astına etti. Sovet ha`kimiyatı
is ju`zinde tek qalada, temir jol stantsiyalarında saqlanıp qaldı.
Sovet ha`kimiyatı bul qıyın jag`daydan shıg`ıwdın` jolı g`a`rezsizlik ushın ha`reket
qatnasıwshılarına ulıwma a`piw (keshirim) dag`azalawdan ibarat dep bilip,
1919
- jılı
7
may ku`ni
Tu`rkstan Oraylıq atqarıw komiteti g`a`rezsizlik ha`reketi qatnasıwshılarına g`alaba keshirim
beriwdi dag`azaladı. Dag`azalang`an keshirim beriw o`z na`tiyjelerin bermedi, tek g`ana kishi
otryadlar g`ana ıqtiyarlı tu`rde quralların tapsırdı.
Sovet Qıtay shegarasındag`ı Ergashtamda
1919
- jılı
22
-oktyabr` ku`ni shaqırılg`an
kurbashılar kuraltayı g`a`rezsizlik ushın ha`reket tiykarında a`hmiyetli ha`diysede boldı. bul
quraltayda
″
waqıtsha Ferg`ana hu`kimeti
″
du`zildi, onın` quramına baslıg`ı ha`m bas komandir
bolıp Madaminbek saylandı.
Madaminbek basshılıg`ında qurbashılar arasındag`ı qarama-qarsılıqlardı saplastırıw ushın
tag`ı bir ma`rte ko`riw ushın jumıslar baslandı.
46
Mine, usınday jag`dayda sovet ha`kimiyatı ta`repinen turkkomissiyasının` jumıslarında
siyasiy jumıstı ku`sheyttiriwge a`hmiyet berildi. Ko`pshilik arasında u`git-na`siyat jumısların
ju`rgiziwge ha`reket bo`lip shıg`arıldı. Wayran bolg`an diyxan xojalıqların qayta tiklew ushın
arnawlı ha`reketlerge qarızlar berildi, diyxanlardan alınatug`ın ma`mleket salıqlarının` mug`darı
kemeytirildi h.t.b.
Siyasiy ekonomikalıq tarawda a`melge asırılg`an ilajlar unamlı na`tiyjelerin bere basladı.
Usınday sha`riyatlarda
1920
-jıldın` yanvar`-fevralında azatlıq ha`reketinin` negizi
bazarlarına qarsı ju`rgizgen operatsiya sa`tli bolıp shıqtı. O`zinin` negizgi ku`shlerin saqlap qalıw
ushın Madaminbek so`ylesiwler ju`rgizedi. Na`tiyjede
1920
-jılı
6
-mart ku`ni tanıshlıq pitimine qol
qoyıldı.
Kem-kemnen ku`sheyip baratırg`an ashlıq, azıq-awqat o`nimleri narqının` ha`dden tısqarı
ko`teriliwine baylanıslı ja`nede awırlasqan a`skeriy eziwshilik xanlıqlardın` ishki siyasiy turmısında
biyqararlıqtı ju`zege keltirdi. Tu`rkmen urıw basshıları mine usınnan paydalanıp, xanlıqta u`stemlik
su`riw ushın gures basladı.
Joneyt ant ishkennen keyin Asfandiyarxan ta`repinen Hiywa xanlıg`ı a`skerlerinin`
komandiri bolıp tayınlandı. Aradan ko`p o`tpey-aq Asfandiyar o`ltirilip, onın` ornına Hiywa
xanının` dayısı Abdullaxan otırg`ızıldı. Jo`neytxan Hiywa xanlıg`ının` birden-bir hu`kimdarı bolıp,
Rossiya menen Sovet Tu`rkstang`a qarsı urısqa tayarlıqtı ha`wi J aldırıp jiberdi.
Usınday ha`reketlerdin` aldın alıw ushın ha`m Tu`rkstan bol`sheviklerinin` basshılıg`ı
a`skeriy ku`shin ko`rsetiw maqsetinde Buxara a`mirligine qarsı a`skeriy atlanıs basladı. Qattı
qarsılıq ko`rsetiwlerine qaramastan, bol`sheviklerdin` qosımsha ku`shlerinin` jetiwi a`mirdi
sha`rtnama du`ziwge ma`jbu`rledi.
1918
- jılı
25
- mart ku`ni qızıl to`bede sha`rtnamag`a qol qoyıldı.
Usı sha`rtnamanın` negizgi sha`rtleri
:
A`mir ha`rekettegi armiyasın
12
mın` adamg`a shekem
kemeyttiriw, Buxara a`mirliginde jasırınıp ju`rgen barlıq kontrevolyutsioner ha`m aq
gvardiyashılardı tapsırıw, temir jollar ha`m telegraftın` saqlanıwın ta`miyinlew ha`m basqalar sovet
hu`kimeti ta`repinen uyımlastırılg`an a`skeriy atlanıstın` haslı man`ızın ko`rsetip berdi. Ol, Buxara
a`mirin eskertiw ha`m Buxaranın` sovetlerge qarsı bekiniske aylanıp ketiwine jol qoymawdan ibarat
edi.
Sovet hu`kimeti Hiywa xanlıg`ı menen de tap usıg`an uqsas pitim jasastı.
1919
jılı
9
-aprel`
ku`ni Hiywag`a jaqın taxtada RSFSR menen Hiywa xanlıg`ı arasında jarasıw haqqındag`ı
sha`rtnamag`a qol qoyıldı.
1919
-jıldın` jazınan baslap Sovet Tu`rkstanı menen Buxara ha`m Hiywa arasındag`ı
qatnaslar tag`ı keskenlesti. A`mir Sayid Alimxan menen Jo`neytxan Sovetlerge qarsı a`skeriy-
siyasiy awqam du`zdi. Xanlıqlarda ulıwma mobilizatsiya dag`azalandı. Jo`neytxan A`muda`r`yanın`
on` jag`asında aymaqlarg`a hu`jim jasadı, To`rtku`l bir neshe ma`rtebe basqınshılıq astında qaldı.
TKP u`lke komiteti ha`m Tu`rkstan Oraylıq Komiteti Hiywa xanlıg`ındag`ı barlıq
oppozitsiyalıq ku`shlerdin` birlesiwine ha`m bekkemleniwine erispekshi bolıp, sonday-aq
Joneytxang`a qarsı keyiptegi tu`rkmen urıw baslıqları menen bekkem baylanıs ornatıw ha`m
bulardın` Joneytxang`a qarsı gu`reslerinde olarg`a ha`r ta`repleme ja`rdem beriwdi usındı.
1919
- jılı
noyabr` ayında bul ku`shler arasında awqam du`zildi.
Hiywa xanlıg`ındag`ı waqıyalardın` rawajlanıwına baylanıslı og`an ja`rdem beriw haqqında
delegatsiyalardın` kelgenligi haqqında Tu`rkstan Oraylıq atqarıw komitetine, basqada
bol`sheviklerge telegramma jiberilgen.
Usıg`an baylanıslı
1919
-jılı
23
-oktyabr`de Tu`rkstan Respublikası Revolyutsiyalıq a`skeriy
wa`kili Skalovtın` buyrıg`ı menen a`skerler
″
Joneytxannın` zulımınan azat bolıwda Xiywa
miynetkeshlerine ja`rdem beriw
″
wazıypası ju`klendi. Arqa otryad A`muda`r`ya bo`limi
aymag`ında ko`terilgen qazaq otryadların joq etip,
22
-dekabr`de aq A`muda`r`yadan o`tip Hiywa
xanlıg`ı aymag`ına bastırıp kirdı. Qubladan qubla otryadına a`skeriy bo`limleri
24
oktyabr` ku`ni
A`muda`r`yadan o`tip, hu`jim operatsiyaların ken`eyttire basladı.
Usı a`skerlerdin` qısımı astında Joneytxan otryadları Gazabad ha`m Taxtag`ı qaray shegindi.
20
-yanvar` ku`ni Joneytxannın` bas rezidentsiyası Taxta qızıl armiya a`skerleri ta`repinen qolg`a
alındı.
1
-fevral`da a`skerler Hiywa xanlıg`ının` paytaxtı Hiywag`a kirip bardı.
1920
-jılı
2
-fevral`da
47
Said Abdulla taxttan waz keshti ha`m pu`tkil ha`kimiyattı Hiywa monarxiyasın awdarıwda
qatnasqan barlıq toparlardın` wa`killerinen ibarat waqıtsha revolyutsiyallıq hu`kimetke tapsırdı.
1920
-jıl
26
-aprel` ku`ni shaqırılg`an xalıq wa`killerinin` pu`tkil Xarezm kuraltayı Xarezm
xalıq Sovet Respublikasın dag`azaladı ha`m onın` Konstitutsiyasın qabıl etti. Quraltay respublika
hu`kimetin- xalıq ministrler sovetin du`zdi, onın` baslıg`ı bolıp
:
jas Hiywalalılar jetekshilerinin` biri
Paluaniyaz Yusupov saylandı. Solay etip, jas xiywalalılardın` ha`m tu`rkmen urıwları baslıqlarının`
bir bolegi sovet qurallı ku`shlerinin` ja`rdeminde monarxiya ta`rtibin awdarıwg`a erisip,
ha`kimiyattı o`z qollarına aldı. Buxaradag`ı waqıyalar da usıg`an uqsas rawajlanıp bardı. A`mirdin`
Sovet Rossiyası menen qatnasların jaqsılawdı qa`lemegeni, bol`shevikler ta`rtibin qabıl etpegeni,
urısqa ku`sh salıp tayarlıq ko`rgeni, Sovetlerge qarsı barlıq ku`shlerge o`z aymag`ınan baspana
bergeni Sovet basshılıg`ın qaweterlendirdi.
1920
-jılı avgust ayının` da`slepki ku`nlerinde V.Đ.Leninge jiberilgen telegrammada
M.V.Frunze bılay degen edi
:
″
Buxara boyınsha eki tu`rli jol tutıwdı oylasa basladı
:
1
) ma`mlekettegi ishki revolyutsiyalıq protsesstin` rawajlanıp barıwına u`mit baylaw ha`m
usı payıttı ku`tip turıw
:
2
) sırtqı ku`shler esabınan revolyutsiyanı sho`lkemlestiriw
″
, tag`ı da ol a`mirlikti tez arada
joq etiw za`ru`r dep esaplaytug`ın bolsa, ol jag`dayda ekinshi jol, yag`nıy ku`shlerimizdin`
revolyutsiyalıq jol menen tikkeley qatnasıwın sho`lkemlestiriw g`ana qaladı
″
.
Bul ma`sele boyınsha Moskva
1920
-jılı
10
-avgust ku`ni arnawlı direktivalar qabıl etti. Usı
ma`seleni, yag`nıy sırtqı ku`shler menen revolyutsiyanı iske asırıw ushın tayarlıq RKP (b) Oraylıq
komiteti ta`repinen islep shıg`arılg`an reje boyınsha alıp barıldı. Bunda Buxara a`mirin awdarıwda
ja`rdem sorag`an shaqırıqtı jas Buxaralılardan alıw, Buxara komunistleri menen jas buxaralılar
sho`lkemi menen awqam du`ziw ha`m tag`ı basqalar.
Buxara komunistlik partiyasının` Charjowdan jumıs alıp barıp atırg`an IV s`ezdi
1920
-jılı
16
-avgustta-aq Buxara xanlıg`ında revolyutsiyalıq jag`day pisip jetiskenligin ko`rsetip, a`mirdi
ha`kimiyattan awdarıw tuwralı qarar qabıl etti ha`m Buxaranın` miynetkesh xalıqların a`sirler boyı
dawam etip kiyatırg`an feodallıq zulımlıqtan ha`m a`mir eziwinen qutqarıw ushın ja`rdem sorap
Tu`rkstan komissiyasına mu`rajat etti.
1920
-jılı
25
-avgust ku`ni Frunze tu`rkfront a`skrelerine
″
ko`terilis jasag`an Buxara miynetkeshlerine ja`rdem ko`rsetiw haqqında
″
buyrıq berdi. U`lken
qarsılıqlarg`a qaramastan, qosımsha ku`shlerdin` ja`rdemi menen
1920
-jılı
2
- sentyabr`de tu`rk
front a`skerleri ha`m Buxaralılardın` ıqtiyarlı bo`limleri Buxarag`a kirdi.
1920
-jılı
14
-sentyabr`de baslıq Abdiqadır Muxiddinov basshılıg`ında ulıwma Buxara
revolyutsiyalıq komiteti ha`m respublika hu`kimet-xalıq Ministrler Soveti du`zildi, onın` baslıg`ı
bolıp F.Xojaev tayınlandı.
1920
-jılı
6
-
8
oktyabr` ku`nleri bolıp o`tken xalıq wakillerinin` birinshi ulıwma Buxara
quraltayı Buxaranı ha`kimiyat jumısshı ha`m diyxanlar qolında bolg`an xalıq Sovet respublikası dep
dag`azaladı.
Azatlıq ushın ha`rekettin` otryadları Tu`rkstanda, Xarezmde, Buxarada sovet ha`kimiyatına,
onın` u`lkenin` jergilikli xalıqlarının` ma`plerin biykarlawshı siyasatına qarsı turg`an u`lken faktor
bolıp qala berdi. Olardın` negizgi bo`legin diyxanlar qurag`an edi. Bul ha`rekette qalalılar da, ha`r
qıylı ka`sip iyeleri de qatnastı.
Buxara respublikasında azatlıq ushın ha`reket ma`mlekettin` u`lken bo`legin-oraylıq, shıg`ıs
ha`m batıs bo`legin o`z ishine aldı. Ma`mlekettin` batıs bo`leginde 50 ge jaqın otryad ha`reket etip
olardın` qatarında 6 mın`nan aslam adam bar edi. Bularg`a qarsı qızıl armiyanın` jaqsı qurallang`an
ha`rekettegi bo`lemleri bag`darlandı.
Xarezmde azatlıq ha`reketke Jo`neytxan basshılıq etti.
1921
-jıldın` jazında Qon`ıratta
ko`terilis boldı. Bir neshe qalalar gu`resshilerdin` qolına o`tti.
1922
ha`m
1923
-jıllarda ha`rekettin`
ku`sheyiwi Hiywada u`lken ko`terilistin` baslanıwına alıp keldi.
1924
-jıldın` yanvar` ayında qala
a`tirapında
10
-
15
mın`g`a piyadalar ha`m atlılar bo`limleri g`ana bul otryadlardı shegindiriwge
ma`jbur etti. Biraq ha`reket dawam ete berdi.
|