O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

11-TEMA. SOVETLER DA`WIRINDEGI O`ZBEKSTANNIN` EKONOMIKALIQ

HA`M MA`DENIY G`A`REZLILIGI HA`M ONIN` AQIBETLERI 

REJESĐ
::::

1. Covet ha`kimiyatının` 2O-3O jıllarda O`zbekstanda industriyalastırıw siyasatı, onın` 

koloniyalıq ma`nisi
2. 2O-3O jıllardag`ı ilim ha`m ma`deniyat. 
3. 5O-8O jıllarda O`zbekstanda sanaat, transport ha`m awıl xojalıg`ı. Paxta
monokulaturasının` ku`sheyiwi, onın` aqıbetleri. 
O`zbekstan Sovetler da`wirinde Orayg`a tolıg`ı menen bag`ınatug`ın g`a`rezli bir u`lke 

sıpatında qala berdi.

Respublika ha`m onın` xalqı qansha ta`biyiy baylıqlar qag`ıp alınıp atırg`anlıg`ı, 
ka`rxanalarda jetistirilip turg`an o`nimlerdi, paxtanı kimler qay jerge alıp barıp satıp atırg`anlıg`ı,
bunnan qansha qa`rejet TU`Sip atırg`anlıg`ın bilmes edi. Xalqımız o`zlerinin` miynetlerinin` 
na`tiyjelerin ko`rmes edi.

---

49

En` ashınarlısı, xalqımız ruwxıy jaqtan ezildi. Tilimiz, dinimiz, milliy qa`diryat (bahalıq) 

larımız., da`stu`r, u`rp-a`detlerimiz ayaq astı etildi. Tariyxıy estelikler, meshitler joq etildi, buzıldı,

qarawsız qaldı. Ullı alımlar, ulamalarımız qaralanıp, kitapları joq etildi. 
“a`rezlilik ma`mleketlerimizdin` bir a`sirden aslam da`wir dawamında sırtqı du`n`yadan
bo`lsheklep qoyılg`anlıg`ı menen de xarakterlenedi. 
Konstituttsiyada Xalıq ma`mleketlik ha`kimiyattı xalıq deputatları arqalı a`melge asıradı dep
jazıp qoyılg`an bolsada, is ju`zinde deputatlar hesh qanday sheshiwshi rol` oynamas edi. 
Ma`mleketlik - basqarıw xalıqtan pu`tkilley ajıralıp qalg`an bir gruppa a`meldar
basshılardın` jekke monopoliyasına aylanıp qalg`an edi. Xalıqtı g`a`rezlilikke duwshar etken 
totalitarlıq sistema adamlardı ha`kimiyat haqqında oylamaytug`ın, payda bolg`an problemalardı
sheshiwdi qatnaspaytug`ın ruwxta ta`rbiyaladı. 
20-jıllardın` aqırınan baslap ma`mlekette ha`m respublikada orın alıp kiyatırg`an totalitarlıq
ja`miyetke ta`n o`zgeshelikler barg`an sayın ashıqtan-ashıq ko`rine basladı. Bul ja`miyettin` negizi 
bolıp qalg`an administrativlik-buyrıqpazlıq sisteması J.E.S ekonomikasının` qarama-qarsılıqların
o`zine sin`irip, a`skeriy kommunizm da`stu`rlerin dawam etti. Partiya ha`m ma`mleket ekonomika, 
siyasat, ma`deniyat u`stinen qatan` qadag`alaw qoydı.
Respublikamızda ne islenetug`ın bolsada Oraydan shıg`arılg`an qarar, pa`rmanlar tiykarında 
islenetug`ın edi. 20-jıllar dawamında quwdalawshılıq siyasatı alıp barıldı. Zorlıq ha`m repressiyalar
o`tkerildi. 
Usı jıllar a`hmiyetli ha`m ju`da` qarama-qarsılıqlı ha`diyseler menen tolı boldı. O`zbekstan
SSRının` sho`lkemlestiriwi, Konstitutsiya qabıl etiliwi, ma`mleket du`zimleri, partiya 
sho`lkemlerdin` ju`zege keliwi xalıqtın` anag`urlım birlesiwine, ekonomikalıq tez ayaqqa turıp,
tag`ıda rawajlanıp ketiwine jol ashtı. Biraq respublikanın` g`a`rezliligi Orayg`a bag`ının`qılıg`ı 
respublikanın` tek bir ta`repleme rawajlanıwına alıp keldi.
SSSRdın` quramında neshe respublika bolg`an bolsa ha`r biri o`zinin` ra`smiy tu`rde 
Konstitutsiyasına, ma`mleketlik bayrag`ına, ma`mleketlik gerb, ha`m gimnin`e iye bolg`an. olardın`
ajratıp turatug`ın shegaraları da anıq bolg`an. Biraq bulardın` barlıg`ı SSSR dın` zorawan imperiya 
ekenligin jabıwg`a qaratılg`an ha`m xızmet qılg`an.
Tiykarında ha`r bir - awqamlas respublika jeri, suwı, qazılma baylıqları, miynetkesh xalqı 
oray ushın xızmet etken.
Mısalı, O`zbekstanda islep shıg`arılg`an taza altınnın` 1OO Đ uran ha`m basqa qımbat bahalı 
metallardın` aqırg`ı grammına shekem, paxta talasının` 96 Đ zorlıq benen, hesh kimnen soralmastan
orayg`a (Rossiyag`a) alıp ketilgen. Bunday zorlıqtı jabıw ushın to`mendegi siyasiy nıqablar 
(TU`Sinikler) isletilgen:
- O`zbekstannın` ulıwma awqam miynet bo`listiriliwinde tutqan ornı; 
- SSSR dın` tiykarg`ı paxta jetistiriwshi bazası dep ta`riypleniwi;
- SSSR dın` birden-bir xalıq xojalıq kompleksinde O`zbekstan ekonomikasının` 
qa`niygelesiwi;
- SSSR dın` milliy respubliqalarg`a biyg`a`rez finanslıq ja`rdemleri, da`slep awqam 
byudjetinen dotatsiya dep atadılar, son`ınan subendiya dep ko`rdi, aqırg`ı waqıtta subventsiya dep
ta`riypledi. Biraq ha`r qansha atların o`zgertpesin, olardın` ma`nisi bir- O`zbekstanda ekonomikalıq 
(finanslıq) g`a`rezlilikte uslap turıw edi.
2O-jıllardın` ortalarına kelip jan`a ekonomikalıq siyasatqa o`tiw baslandı. Azıq-awqat 
razverstkasın azıq-awqat salıg`ı menen almastırıw diyqang`a artıqmash o`nimdi satıwg`a sonday-aq
paxta ha`m basqa eginler maydanın ken`eytiwge imkaniyat berdi. Bunın` na`tiyjesinde 
diyqanlardın` tovarlar menen ta`miyinleniwi o`sti, olardın` turmısının` da`rejesi biraz ko`terildi.
1925-jılı egislik maydanlarının` u`shten eki bo`legi burıng`ı jag`dayına a`kelinip, kompleksli 
jer du`ziw isleri o`tkerildi. Kooperativlik qurılıs ha`wiJ aldırıldı.
Biraq agrarlıq ma`sele birdeyine keskin bolıp qalmaqta edi. O`zbekstan awıl xojalıg`ı 
awdarıspaqtan aldın`g`ı rawajlanıw tendentsiyaların saqlap qaldı. O`zbek awıllarının` ko`pshiligi
jeri az yamasa jersiz bolıp qala berdi. 
Elimizde sovetlik qayta qurıwlardın` biri awıl xojalıg`ın kollektivlestiriw edi.
O`zbekstannın` awıl xojalıg`ın kollektivlestiriw Pu`tkil awqamlıq oraydan bolatug`ın bir ulıwmalıq 

---

50

qararlar tiykarında a`melge asırıldı. Biraq O`zbekstannın` awıl xojalıg`ının` o`zine ta`n 

o`zgeshelikleri bar edi, bular esapqa alınbadı.

Orta Aziyanın` basqa rayonları sıyaqlı O`zbekstanda musılmanshılıq ku`shli edi, onın` 
u`stine jer suwdan paydalanıwda urıwlıq qatnaslar baslı orındı iyeleytug`ın edi. Bul qatnaslar
suwg`arıw tarmaqların qazıw, on`law ha`m paydalanıw jumısların iske asırıp, diyqanshılıq etiwdin` 
o`zine ta`n sha`rayatları edi.
Endi dara xojalıq, jerge jeke menshik ha`m waqım jerler joq etilip, burıng`ı jer-suw
qatnasları ıdıray basladı. Jer-suw ma`mleket qolına o`tti, onı diyxanlar kollektiv bolıp
paydalanıladı. 
1930-jılı 5-yanvar`da kollektivlestiriwdin` pa`ti ha`m kolxoz qurılısına ilajları haqqında
qarar qabıl aldı. Usı qarardan keyin diyxanlardı kolxozg`a massalıq tu`rde kirgiziw baslandı. 
Kolxozg`a kirgenler tiykarınan jarlı ha`m orta diyxanlar edi. Al bay ha`m ruwxaniyler quwdalandı
ha`m jazalandı.
Kolxozg`a kiriw erikli dep dag`azalang`anı menen, ol ma`jbu`riy kiriw ta`rtibi menen iske
astı ha`tteki mallar ha`m qusları ma`jbu`riy tu`rde ja`miyetlestirildi ayrım jerlerde diyxanlardın` jer 
ha`m mu`lkleri tartıp alındı.
1925-28-jıllardag`ı jer-suw reforması na`tiyjesinde O`zbekstanda baylar iri sawdagerler 
ha`m ruwxaniylerdin` 1,5 mın`g`a jaqın xojalıqları pu`tkilley saplastırıldı.
Respublikamızdag`ı mayda xojalıqlardın` shama menen 10 protsenti jerge, awıl xojalıq 
a`sbap-u`skenelerine iye bolıp qaldı.
Kommunistlik partiyanın` siyasiy doktrinası xojalıq ju`rgiziwdin` ja`ma`a`t formaların 
rawajlandırıwdı go`zleytug`ın edi. Jer-suw reforması da`wirinde 522 ja`maat xojalıg`ı, yag`nıy
kolxozlar sho`lkemlestirildi. Olarg`a basshılıq etiwdin` ekonomikalıq jaqtan xoshametlewden 
administrativlik-buyrıqpazlıq usıllarına o`tiw son`ın ala barg`an sayın ko`birek sezildi.
1927-jıldın` aqırı 1928-jıllardın` baslarında, Stalin partiyanı mayda tovarlı ukladtı jasalma 
jol menen sheklep qoyıwg`a bag`darlang`an da`wirde administrativlik buyrıqpazlıq usıllarına o`tiw
ayrıqsha anıq sezildi. Mine usı waqıttan baslap ja`ma`a`t xojalıqların du`ziwge bag`darlang`an jol 
tag`ı da keskinlesti.
20-jıllarda ja`maat bolıp isleytug`ın shirketler TOZ lar (tovarishestvo po obshestvennoy 
obrabotke zemli) du`ziw, awıl-xojalıq artel`lerin ha`m basqa formalardag`ı ja`ma`a`t xojalıqların
du`ziwde sa`wlelendi. 
O`zbekstanda sol jılları 550 artel` ha`m 166 TOZ du`zilgen edi.
Sanaat tarawında, sanaattı tiklew ha`m rawajlandırıw isleri 2O-jıllardın` birinshi yarımında 
awqamnın` Orayının` ma`plerin oylap joba tiykarında alıp barıldı.
Respublika xalıq xojalıg`ında tiklew protsessi ele dawam etip atırg`an bir da`wirde 
ma`mlekettin` oraylıq organları industriallastırıw haqqındag`ı ma`seleni ku`n ta`rtibine qoydı.
Ken` ko`lemde industriallastırıw bag`darlamasına o`tiw ekonomikalıq ha`m adam 
resurslarına ha`dden tısqarı ku`sh salıwına sebepshi boldı. Ma`mlekettin` partiya basshılıg`ı og`ada
qatan` ra`wishte o`tken siyasiy pikir talaslarınan keyin qa`rejetlerdi ekonomikalıq agrarlıq 
sektorınan industriallıq sektorına, yag`nıy diyxan xojalıqlarınan sanaatqa alıp beriw jolın maqulladı.
Đ
ndustriallastırıwdın` da`slepki da`wirinde Respublikada rawajlang`an zamanago`y sanaat 

joq edi. O`zbekstandı industriallastırıw en` basınan aq awqamdı industriallastırıwdın` ajıralmas

quram bo`legi dep belgilendi. 
Respublika sanaatın rawajlandırıwdın` negizgi bag`darın da mine usı na`rse belgilep berdi:
bul jol awıl-xojalıg`ın ha`m ta`biyiy baylıqlardı qatan` ta`rtipte ekspluatatsiyalawg`a bag`darlang`an 
edi. Sol da`wirde (1926-28 jıllardı) jumısshılardın` sanı eki eseden aslam artıp, sonın` menen birge
jergilikli milletten shıqqan jumısshılar olardın` yarımınan ko`biregin quradı. Solay etip, 2O-jıllar 
respublika ekonomikasının` ayaqqa turıwı ha`m rawajlanıwı menen ta`riyplenedi, biraq bunda
mayda o`ndiris qalayda u`stin bolıp turdı. Jeke sektordın` barlıg`ı jan`a ekonomikalıq siyasat 
sha`rayatında mayda xojalıqlardın` o`siwine alıp keledi, bul na`rse tikleniw protsesslerine jaqsı
ta`sir jasadı mayda sanaat ha`m kustar` o`ndirisinin` janlanıwı ishki bazardı ken`eytti ha`m iri 
ma`mleket industriyası ushın qarjılar bere alatug`ın dereklerdi do`retti.
2O-jıllardın` birinshi yarımındag`ı ekonomikalıq reformalar azıq-awqat razvertkası, 
miynetke ma`jbu`rlewdin` biykar etiliwi ekonomikada ma`mleket sektorı basqarıwdı oraydan biraz

---

51

uzaqlastırıw, xojalıq esabın, o`z qa`rejetlerin o`zi qaplaw ha`m o`zin-o`zi qa`rejetler menen 

ta`miyinlew usılların engiziw industriallastırıw siyasatının` za`ru`rli sha`rtleri bolıp qaldı. Biraq 2O-

jıllardın` aqırlarında bul protsesslerdi keskin tezlestiriw, o`zine ta`n u`lken sekiriwdi a`melge asırıw 
jolın tutıw pu`tkil ma`mlekettin` ha`m atap aytqanda O`zbekstannın` son`g`ı ekonomikalıq
rawajlanıwına a`hmiyetli o`zgerisler kirgizdi. 
Respublika sha`rayatlarında ma`deniy rawajlanıwdın` zamanago`ylik da`rejesine o`tiw
ha`dden tısqarı u`lken qıyınshılıqlardı jen`iw menen baylanıslı bolıp, keskin ideologiyalıq gu`res 
penen birlikte dawam etti. Solay bolsa da, ma`deniyattı jan`adan qurıw protsessleri barg`an sayın
a`hmiyetli TU`S aldı. Bul protsessler a`wele sabaqlar ana tilinde ju`rgiziletug`ın 1 (bes jıllıq ta`lim) 
ha`m (to`rt jıllıq ta`lim) basqısh mekteplerin ashıw ha`m olardı sabaqlıqlar ja`ne oqıw quralları
menen ta`miyinlew, bilimlendiriw institutların, oqıtıwshılar tayarlaytug`ın kurslardı ha`m 
basqalardı sho`lkemlestiriwden ibarat boldı.
1924-25 oqıw jılında respublika byudjetinin` 24 protsenti xalıq bilimlendiriwi ushın bo`lip 
shıg`arıladı. Xalıq bilimlendiriwinin` itiyajlarına sarplanatug`ın pul qarjıları keyingi jıllarda barg`an
sayın ko`beydi, bul mektep qurılısın tezlestiriwge imkaniyat berdi. Birinshi ha`m ekinshi 
basqıshtag`ı ulıwma bilim beretug`ın mekteplerdin` sanı 1928-29 oqıw jılına kelip derlik 2,5
mın`g`a jetti. 
20- jıllarda respublikada da`slepki ilimiy-izertlew ma`kemeleri ashıldı.
Ulıwma 20- jıllarda xalıqtın` sawatlılıg`ı astı, ma`deniy rawajlanıwı ko`terile basladı, al 30-
jıllarg`a kelip tatolitorlıq sistema ornawı menen bulardın` o`siwi pa`senledi, ha`mme na`rse qatan`
qadag`alaw astında boldı. 
1950-jıllarg`a kelipte ja`miyettin` barlıq salalarında partiyanın` zorlıq-zombılıg`ı u`stem edi.
Sanaattın` rawajlanıwında u`lken qarama-qarsılıqlar kelip shıqtı. O`zbekstan Awqam basshılıg`ı 
ta`repinen islep shıg`ılatug`ın ha`m belgilep beriletug`ın ekonomikalıq siyasattı a`melge asırıp
otırıwg`a ma`jbu`r edi. 
Sanaatta tek awır sanaat rawajlandırılıp, jen`il sanaattın` tubalap qalıwına alıp keldi.
Urıstan keyingi ha`r bes jıllıqta 100 ge jaqın sanaat ob`ektleri iske qosıldı. 
60-jıllar dawamında ha`m 80-jıllardın` birinshi yarımında O`zbekstanda Angren, Nawayı,
Charvaq, Tashkent ha`m basqada iri elektr stantsiyaları iske qosıldı. 
Mashina sog`ıw ha`m metall islew O`zbekstan sanaatının` iri tarmag`ı bolıp, xalıq xojalıg`ın
texnikalıq jaqtan qurallandırıwda a`hmiyetli rol` oynadı. 
Sanaattın` o`siwi menen bir qatarda transportıda rawajlandı. Bul jıllarda Charjaw-Qon`ırat
temir jolı qurıldı. 1972-jılı Qon`ırat-Beynew temir jolı ashıldı. 
Respublikada temir jollardın` uzınlıg`ı urıstan keyingi jıllarda eki ese arttı. Asfal`t ha`m
beton to`selgen avtomobil` jollarının` uzınlıg`ı bolsa usı da`wir ishinde 8 ese arttı. 
Bulardın` rawajlanıwının` barlıg`ıda Oray ekonomikasının` rawajlanıwın ko`zde tutqan
ulıwma siyasatqa baylanıslı boldı. 
Respublikanın` ekonomikasında negizinen paxtashılıqtın` itiyajlarına xızmet etetug`ın sanaat
rawajlanıp bardı. Mashina-traktor stantsiyaları jan`a traktorlar menen tolıqtırıla basladı.1959-85-
jıllarda traktorlar sanı 53 mın` birlikten 200 mın`g`a shekem ko`beyip, paxtashılıqtın`
rawajlanıwına tirek boldı. 
Paxta egiletug`ın maydanlar ko`beytile berdi, bulardın` esesinen ovosh`, miywe, g`a`lle,
palız o`nimlerin jetistiriw pu`tkilley to`menlep ketti. 
1985-jılg`a shekem paxta zu`ra`a`ti 5,5 ese, paxta egiletug`ın maydanlar 1mln dan astı.
Bug`an jon`ıshqa ha`m basqada azıq-awqat beretug`ın basqa eginler egiletug`ın maydanlardı 
qısqarttırıw esabınan erisildi.
Jan`adan-jan`a paxta egiletug`ın jerler o`zlestirildi. Suw tejemli tu`rde isletilmedi. Bunın` 
esesinen suw tamtarıslıg`ı kelip shıg`ıp, Aral mashqalası kelip shıqtı.
Paxta jeke ha`kimshiligi da`wirinde O`zbekstanda tek zor berip paxta jetistirilip beriler ha`m 
shiyki zat esabında Orayg`a alıp ketiler, o`zlerimizde tayar o`nimge aylantırılmas edi, yag`nıy
O`zbekstan Oraydın` shiyki zat bazasına aylang`an edi. 
Solay etip, O`zbekstan joqarıda atap o`tilgen jıllarda ekonomikalıq g`a`rezlilikte jasag`an.
Oraydın` ruxsatısız hesh bir kishkene g`ana ka`rxananı qurıwda mu`mkin bolmag`an. 
O`zbekstan territoriyasında islep shıg`arılg`an barlıq materiallıq o`nimlerdi bo`listiriw ha`m olardan

---

52

paydalanıw, birinshi gezekte, oraydın` ma`plerine bag`ındırılg`an, qaldıqları g`ana jergilikli tutınıw 

ushın sarıplang`an.

ekonomikalıq g`a`rezliliktin` ja`ne bir a`hmiyetli belgisi birden-bir xalıq xojalıq dizimi 
nıqabı astında o`zinin` finans tizimine, milliy pulına (valyuta) banklar tizimine iye
bolmag`anlıg`ında ko`rinedi. 
Qullası, g`a`rezsizlikke eriskenge shekem O`zbekstan respublikası ekonomikalıq
g`a`rezlilikte, ha`r ta`repleme qatan` qadag`alaw astında bolıp Orayg`a bag`ının`qılı edi. Tek 
g`a`rezsizlik arqasında g`ana bulardın` ba`rine shek qoyılıp, O`zbekstan ha`r ta`repleme
g`a`rezsizlikke eristi.