P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Freydizm 

-   bu  o 'z   n o m in i  A vstriya  n e v ro p a to lo g i  va  psixologi  Z ig - 

m u n d   F rey d   (1856—1939)  n o m id a n   o lg an  b o 'lib ,  psixologiya va  n e v ro p a - 

to lo g iy ad ag i  a lo h id a   y o 'n a lish d ir.

F re y d  t a ’lim o tig a  k o ’ra,  shaxs  psixologik  h a y o tin in g  asosi jin siy   lazzat 

olishga  q a ra tilg a n   tu g 'm a ,  ongsiz  m ayl  (in stin k t)d ir.  L ekin  ta rix a n   ta rk ib  

to p g a n   o d a t,  axloqiy ta m o y illa r tufayli,  ijtim o iy   « sen zu ra» n in g   m avjudligi 

tufayli b u   m ayl  to 'g 'r id a n  t o 'g 'r i  to 'sila d i.  S h u n in g  u c h u n   h a m   b a 'z i  k ish i­

la rd a   bu  ongsiz  tabiiy  m ayl  bilan  an g lab   tu g 'ilg a n   vaziyat  o 'r ta s id a   ichki 

ruhiy konflikt  (to 'q n a sh u v )  pay d o  b o 'la d i.  Bu to 'q n a sh u v la r b a ’z a n  b a rq a ro r 

asab  kasalligiga  (n ev ro zg a)  olib  keladi.

K ishilik  ja m iy a tid a   k o 'p c h ilik   k ish ilarn in g   h ay o ti  va  ta ra q q iy o ti  ja r a ­

y o n id a   bu  tabiiy  ongsiz  m ayl  energiyasi  m e h n a t  faoliyatiga  a q liy   va  ijodiy 

faoliyatga  q aratilad i  va  s a rf e tilad i.  H a y o tn in g   yuksak  sohasiga  e n e rg iy a - 

n in g   shu  tariq a  k o 'ta rilish in i  su b lim atsiy a  d eb   ata lad i.  F re y d n in g   ay rim  

shogirdlari  u n in g   t a ’lim o tig a  b a ’zi  b ir  o 'z g a ris h la r  k iritg an lar.  M a sa la n , 

A d o lf A d le r  (1870—1937)  fik rich a,  psixik  h a y o tn in g   aso sin i,  seksual  ( jin ­

siy)  m ayl  em as,  b alki  u stu n lik k a,  h o k im iy a tg a ,  b o sh q a   k ish ila r  u stid a n  

h u k m ro n lik   qilishga  b o 'lg a n   tab iiy   m ayl  tash k il  qiladi.

G esh talt  —  psixologiya,  yoki  boshqachasiga  struktura,  yaxlit  psixologiya. 

Bu  yo'n alish n in g   asosiy vakillari  X.  Erenfels  (1859—1932),  V.  K eller (1887), 

K.  K ofka( 1886—1941)  lardir.  Bu  psixologlar  barcha  m urakkab  psixik  ja ra ­

y o n lar  ele m e n ta r  hodisalardan  —  sezgilardan  tarkib  to p a d i,  d eb   hisoblagan 

assotsiativ psixologiyani tanqid qilib chiqdilar. G eshtalt psixologiyaning vakillari 

bu  t a ’lim otga  qaram a-qarshi  o 'laro q ,  h a r  b ir  psixik  hodisa  yaxlit  obrazdir, 

yaxlit  stm k tu ra  —  G e sh ta ltd ir degan  nazariyani  ilgari  surdilar.  H a r b ir psixik 

hodisaning m azm uni uning tarkibiga kirgan qism  va elem entlam ing yig'indisiga 

nisbatan  m azm u n d o rro q   ham d a  boyroqdir.  A yrim   elem en t  va  qism larning 

yig'indisi  b u tu n n in g   m azm unini  belgilam aydi,  balki,  aksincha,  b u tu n   (yaxlit 

struktura)  qism   va  elem e n tla m in g   xususiyatlarini  belgilab  beradi.

Bu  psixik stm k tu ra n in g  yaxlitligi  nazariyasi,  a w a lo ,  idrok faktlari  asosida 

ishlab  ch iq ilg an   edi.  Id ro k   —  bu  se z g ila m in g   y ig 'in d isi  e m a s,  balki  yaxlit 

o b ra z d ir,  d e b   ta ’kid lan ad i.  Psixik  m a h su lla r  va  s tru k tu ra la m in g   yaxlitligi 

h aqidagi  bu  ta ’lim o t  k ey in ch alik   x o tira,  ta fa k k u r  va  iro d a  h o d isalarig a 

ham   ta tb iq   q ilingan  edi.

Bu  a lo h id a -a lo h id a   y o 'n a lis h   va  o q im la r,  b ir  q a n c h a   u m u m iy   xususi- 

yatga  ega  b o 'lg a n   h o ld a  (ay n iq sa,  en g   m u h im   m o m e n tla rd a )  « E m p irik  

psixologiya»  d eg an   u m u m iy   n o m   o stid a   birlash d ilar.

P sixologiyaning  p re d m e ti  va  m e to d la rin i  b ir  xilda  tu sh u n ish   bu  b a r­

c h a   o q im la rn in g   birlashuviga  sab ab ch i  b o 'ld i.

«E m piriklar»  psixologiyani  ruh  h a q id ag i  fan  d e b   e m a s,  « ruhiy  h o d i­

salar»,  yoki  «ong h o d isalari» ,  yoki  b o 'lm a s a   faq atg in a  o n g   haqidagi  fandir.

---

d e b   t a ’riflad ilar.  Bu  «ruhsiz»  p six o lo g iy a d ir  (N .N .L a n g e ).  « H e c h   q a n d a y  

m e tafizik asiz   psixologiyadir»  (A. I. V vedenskiy).

E m p irik  psixologiyaning tarixiy x izm ati sh u n d a n  iboratki, u n in g  vakillari 

ilm iy  jih a td a n   o 'rg a n is h   p re d m e ti  sifatid a  ru h n i  in k o r  q ild i.  B u  h o la tn i 

psix o lo g iy an in g   m e ta fizik   va  id e alistik   q a ra sh la rd a n   xoli  b o 'lis h   y o 'lid a g i 

k a tta   q a d a m   d e b   h iso b la sh   m u m k in .

Y u q o rid a   a y tilg an d ay ,  e m p irik   psix o lo g iy an in g   asosiy  m e to d i  k u z a ­

tis h ,  ta jrib ad ir.  L e k in   ta b ia t  fa n la rid a n   psixologiya  so h asig a  k o 'c h irilg a n  

b u   m e to d   ichki  ta jrib a   sifa tid a ,  o 'z - o 'z in i  k u zatish   (in tro sp e k tsiy a )  sifa ti­

d a   b o sh q a c h a   tu s  o lad i.

E m p irik  psixologiya o byektiv kuzatish m eto d id an  h a m ,  ek sp erim en t  m e ­

to d id a n   h a m   foydalangan:  psixik  hodisalar h a r xil  m axsus  asb o b lar  yordam i 

b ilan  m axsus  laboratoriyalarda  o 'ig a n ild i;  m ateriallam i  tekshirish  va  y akun- 

lashda  m a te m a tik   statistika  (korrelyatsiya)  m eto d larid an   foydalanildi.

E m p irik  p six o lo g iy a n in g   psix o lo g iy a  fani  tarix id ag i  ik k in ch i  k a tta   x iz­

m a ti  ta jrib a d a n   fo y d a la n ish d a n ,  psixologik  e k s p e rim e n tla r  o 'tk a z is h n in g  

m e to d   v a  te x n ik a sin i  ish lab   c h iq is h d a n   ib o rat.

Psixologlar  to m o n id a n   e k sp e rim e n tn in g   ta tb iq   qilinishi  tu fay li  inson 

psixologiyasi sohasida b oy m ateriallar to 'p lag a n .  Bu m ateriallam in g  k o 'p ch ilik  

qism i  h o z iig a c h a   h a m   o 'z   ah a m iy a tin i  y o 'q o tm a g a n   (m asalan ,  V u n d t  va 

E b b in g a u z n in g   e k s p e rim e n ta l  ish la ri).  E m p irik   p six o lo g iy a   a n iq la g a n  

m a ’lu m o tla r va  ishlab  c h iq q a n   e k sp e rim e n tal  m e to d   va  u su llar  am a liy o td a  

h a m ,  m asalan ,  tibbiyot  va  p ed ag o g ik a  so h a larid a  foydali  b o 'lib   ch iq d i.