P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

yandalari (masalan, N.N. Lange, A.F. Lazurskiy) psixologiyani hech qan­

day falsafiy nazariyalar bilan bogiamasdan,  psixologik tajriba dalillaridan

 

hech  qanday  falsafiy  xulosalar chiqarmasdan  oyoqqa  tuig'izishga  urindi-

 

Iar;  boshqalari  esa  (masalan,  A.P.Nechayev)  empirik  psixologiya  dalil-

 

larini  bevosita  pedagogik  amaliyot  bilan  bog'lashga  intildilar.  Aslida  esa

 

ularning  hammasi  idealizmni  targ'ib  qildilar.

Empirik psixologiya psixik hodisalami tasvirlash va analiz qilish asosida

 

materializmning  yaroqsizligini  isbotlashga,  shunday  qilib  idealistik  falsa­

fani  fanga  o‘xshatib  asoslashga  urindilar.

XIX ASR PSIXOLOGIYASIDA MEXANISTIK  (VULGAR)

 

MATERIALIZM

X V III 

a sr fran su z  m a te ria liz m ig a  o 'x sh a g a n   m ate ria listik  t a ’lim o t  X IX  

a srd a   h a m   b ir  g u ru h   n e m is  ta b ia tsh u n o sla ri  —  B y u x n er  (1 8 2 4 —1899), 

F o g t  (1 8 1 7 —1895)  va  M o le sh o tt  (1 8 2 2 — 1893)lar  to m o n id a n   d av o m   e t- 

tir ild i.  B u la m in g   h a m m a s i  p s ix ik a n i  a y n a n   f iz io lo g ik   ja r a y o n   d e b  

t a ’riflad ilar,  fikrni  m a te riy a   h a ra k a tin in g   a lo h id a   tu ri  d eb   h iso b lad ilar. 

M a sa la n ,  M o le sh o tt  ta fa k k u rg a   t a ’rif berib  s h u n d a y  deydi:  « F ik r h a ra k a t- 

d ir,  m iya  m o d d a la rin in g   o ‘rin   a lm a sh ish id ir.  T a fa k k u r  m aso fa  egallovchi 

ja ra y o n d ir,  ta fa k k u r  q a n c h a lik   m u ra k k a b   b o 'ls a ,  d a ra ja la r  u n in g   bu  x u ­

su siy atin i  sh u n c h a lik   o rttira d i» .

Fogt  psixika  h a q id a va psix ik an in g  kelib chiqishi  h a q id a  o 'z in in g  fikrini 

« F iz io lo g ik   m a k tu b la r » d a   q u y id a g i  fo rm u la   b ila n   ifo d a la y d i:  « M e n  

o ‘y lay m an k i,  loaqal  o z g in a   b o 'ls a   h a m   m a n tiq iy   rav ish d a  m u lo h a z a   y u ri- 

ta d ig a n   h a r  b ir  ta b ia ts h u n o s ,  a lb a tta   o 't jig arg a  n isb a ta n ,  siydik  b u y rak k a 

n isb atan   q a n d a y   m u n o sa b a td a  b o 'ls a ,  fikr ham   bosh  m iyaga  n isb atan   xuddi 

sh u n d a y   m u n o s a b a td a d ir,  d e g a n   e ’tiq o d g a   keladi».  F o g tn in g   bu  q o id a si- 

d a   K aban isn in g  q arash la ri  q a y ta d a n   ta k ro rla n g a n .  Bu  fo rm u la  F o g t,  M o le ­

s h o tt  va  B y u x n erla rn in g   y a g o n a   fro n tid a   jo n -ja h d i  b ila n   h im o y a   qilindi 

va  u la r  d u n y o q a ra s h in in g   asosiy  q ism in i  tash k il  q ild i.  B yuxner  shu  p o z it- 

siyani  h im o y a  q ilib ,  o 'z in in g   « K u ch   va  m ateriy a»   d eg an   m a s h h u r  k ito b i­

d a   sh u n d a y   d e b   y o zadi:  «Jigarsiz  o 't ,  buyraksiz  siydik  b o 'lm a g a n i  singari, 

substansiyasiz  fikr  h a m   b o 'lm a y d i,  psixik  faoliyat  m iya  su b stan siy asin in g  

funksiyasi  yoki  b a jara d ig an   ta b iiy   vazifasidir».

B yuxner,  Fogt  va  M o le sh o tt  h a m m a   psixik ja ra y o n la rn i  m ateriy a  h a ­

ra k a tin in g   b a rc h a   b o sh q a  sh ak llari  q ato rid ag i  faqat  jism iy ,  m o d d iy   ja r a ­

y o n d ir  d eb   tasv iriad ilar.  U la r  psixik  ja ra y o n la rn i  fiziologik  jaray o n larg a 

a y n a n   te n g la sh tirib   q o 'y d ila r.

U la r m u ra k k a b   psixik  h a y o tn i  h a d d a n   ta sh q a ri  s o d d a la sh tirib   y u b o rib , 

un g a  m exanik  tu s   b e rd ila r,  s h u n in g   u c h u n   h am   u la m in g   t a ’lim o ti  vulgar 

m a te ria liz m   d e b   n o m   oldi.

---

A slida,  XV111  a s r  fran su z  m a te ria listla ri  sin g ari  X IX   a s r v u lg a r  m a te ­

rialistlari  ham   psixologiya to m o n id a n  tek sh irilad ig an   m asalalar (o v q at  h azm  

qilish,  qo n   ay lan ish  va nafas olish  m asalalari q a to rid a )  fiziologiya ta rk ib ig a  

kiradi,  shuning u c h u n  ham   psixologiyaning ilm iy fan sifatida  m avjud boMishi 

o rtiq c h a d ir,  d eb   h iso b lad ilar.

B iro q ,  p s ix ik a n in g   k e lib   c h iq is h i  va  m o h iy a tin i  s o d d a la s h tir ib   m e ­

x a n ik   tu s h u n tir is h   fiz io lo g iy a   fa n i  a n iq la g a n   m a M u m o t  va  is b o tla r g a  

m u tla q o   z id   e d i.

Bu  m a te ria lis tla rn in g   fikrlari  k en g   ta rq a lg a n lig ig a   q a ra m a s d a n ,  faq at 

fa y la su f-id e a lis tla r  va  p six o lo g la r  (V .Je m s)  to m o n id a n g in a   e m a s,  b a lk i 

fiziologlar (m a sa la n , V eber,  F ex n er)  to m o n id a n   h a m   q a ttiq  ta n q id   q ilin d i.