P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Empirik  psixologiyadagi  idealizm

O 'z - o 'z in i  k u zatish   m e to d i  e m p irik   psixologiyaning  asosiy  m e to d i  edi. 

O byektiv k u zatish  va e k sp e rim e n t  m eto d lari  esa ikkinchi  darajali  o 'r in  egal- 

lardi:  u la r  faqat  psixologiyadagi  asosiy  m e to d   —  o 'z - o 'z in i  k u z atish   n a ti­

jalarini  an iq lash g a  y o rd a m   b eru v ch i  m e to d la r  deb  h iso b lan ard i.  S h u n in g  

u c h u n  h am  «ong hodisasi»,  «ichki tajriba»  (insonning subyektiv kechirik)larini 

o 'z   o byekt  d eb   bilgan  e m p irik   psixologiya  k o 'p in c h a   o 'z - o 'z in i  kuzatish 

m e to d id a n   fo ydalangan,  sh u   sababli  y an a  «subyektiv psixologiya»  d e b   n o m  

o lg an .  S h u   jih a td a n   e m p irik   psix o lo g iy an in g   u n in g   su b y ek tiv izm i  b ilan  

b o g 'la n g a n   en g   m u h im   k a m ch ilik larid an   biri  id ealizm   va  d u aliz m   edi.

E m p irik   p six o lo g iy an in g   v akillari  b u   o q im   p a y d o   b o 'lg a n d a n   b o s h ­

la b o q ,  ru h n in g   o 'z in i  ilm iy   o 'rg a n is h   p re d m e ti  sifatida  o iish n i  rad   q ild ila r 

va  r u h n in g   asl  m o h iy a ti  h a q id a   fikr  y u ritish d a n ,  bu   m asala n i  h a l  q ilis h ­

d a n   b o s h   to r t d i l a r .  L e k in ,  « ru h iy   h o d is a la m i» ,  « o n g   h o d is a la r in i»  

o 'rg a n ish n i  asosiy vazifa qilib o lg an  psixologlar o 'z  ishlari ja ra y o n id a  ta q o z o  

q ilin g an :  b u   ru h iy   h o d is a la m in g   o 'z i  n im a ,  u la rn in g   fizik  h o d isa la rd a n  

farqi  n im a d a   va  u la r  in so n   o ig a n iz m id a g i  fiziologik ja ra y o n la r b ila n   q a n ­

d a y   m u n o s a b a td a   b o 'la d ila r,  d e g a n   sa v o lla r  b ilan   t o ’q n a sh   k e ld ila r  va  bu 

sav o llarg a ja v o b   berish g a  m a jb u r  b o 'lib   qo ld ilar.

---

E m p irik la r   s u b y e k tiv   m e to d   ( o ‘z - o ‘z in i  k u z a tis h ) d a n   o lin g a n   n a ti- 

jala rg a   a so sla n ib ,  psix ik   h o d is a la m i  ta sv irla b   v a  a n a liz   q ilib ,  bu   h o d i- 

s a la m i  fizik  h a m d a   fizio lo g ik   h o d is a la r  b ila n   ta q q o s la y d ila r.  Bu  ta q q o s -  

la sh la r n atijasid a u la r o d a td a ,  ta x m in a n   q u y id a g ic h a  x u lo salar c h iq a ra d ila r.

Psixik  h o d isalar  o ‘z  xususiyatlariga  k o ‘ra  fizik  h a m d a   fiziologik  h o - 

d isalard an   farq  qiladi,  m asala n ,  psixik h o d isa la r fazoviy jism la r em as (y a ’ni, 

u la m in g   u ch b u rc h a k ,  kvadrat  kabi  g e o m e trik   shakllari  boM m aydi);  u la r 

ogMrlik,  rang  singari  b o sh q a  fizik  xususiyatlaiga  h a m   ega  em as,  sh u n g a 

asoslanib,  em pirik psixologiyaning vakillari psixik h o d isalar fizik va fiziologik 

jara y o n la rd an   tu b d a n   farq  q ilad i,  deb  h isobladilar.  Psixik  h o d isalar  m o d d iy  

em as, balki  ruhiydirlar.  M odom iki, psixik h odisalar o ‘z tabiatiga k o ‘ra m oddiy 

e m a s  ekan,  u  h olda  u la m in g   negizida  q a n d a y d ir  m o d d iy   boM magan  a lo ­

h id a   substansiya  boMsa  kerak,  d ed ilar,  y a ’ni  a lo h id a   m o d d iy   boM m agan 

su b stan siy ad an   ib o rat  boMgan  ru h n in g   m avjudligiga  ish o n ad ilar.  M asalan , 

Je m s  em p irik   psixologiya  vakillari  haq id a  g a p ira r  ek a n   (u n in g   o ‘zi  h a m  

sh u laig a  m an su b   e d i),  u la r o n g n i  o 'ig a ta y o tg a n la rid a ,  ru h n in g   o ‘zini  em as, 

balki  sochilgan  substansiya  ru h d an   tarq a lg an   ak s-sa d o n i  g o 'y o   u n in g   z o - 

h irin i  u z o q d a n   o v lay ap tilar deb  e ’tir o f  etad i.  V u n d t  m a te riy a   ta b ia tsh u n o s- 

lik n in g   y o rd a m c h i  tu sh u n c h a si  boMgan  m a te riy a   sin g ari,  ru h   h a m   p s i­

xologiyaning  y o rd am ch i  tu sh u n c h a sid ir,  d e b   h iso b lad i,  V u n d t  faqat  r u h ­

nin g   substansionalligini  d o lzarblik  b ilan   a lm a sh tira d i,  xolos.

S h u n d a y   qilib,  e m p irik   psixologiya  d a stla b   ru h n i  o 'rg a n is h   o b y ek ti 

sifatid a  o iish n i  rad  q ilgan  boMsa  h a m ,  lek in   k e y in c h a lik   u n in g   en g   yirik 

vakillari o q ib a t-n a tija d a  o 'z   n azariy  m u lo h a z a la rig a  a so sa n  ru h n i ta n   o lish - 

g a c h a   b o rd ila r.  E m p irik   psix o lo g iy an in g   v ak illari  o n g n i  u n in g   m o d d iy  

a so sid an ,  in so n   fa o liy a tid a n   a jratib   q o 'y d ila r.

Bu  psixologiya  v a k illa rin in g   psixik  h o d is a la m i  q a n d a y   b o 'lm a s in   m a ­

te ria listik   ta lq in   q ilish d a n   c h e tlash ish g a  in tilg a n lik la ri,  m a te ria liz m g a   h a r 

q a n d a y   y aq in lik   s h u b h a sid a n   ta sh q a rid a   b o 'lis h g a   in tilg an lik lari  (m a s a ­

la n ,  J e m s )  e m p irik   p six o lo g iy a n in g   ta m o m ila   id e a lis tik   m a q s a d la rn i 

k o 'z la g a n id a n   d a lo la t  b erad i.  U la m in g   h a r   b iri,  h a tto k i  psixo lo g iy an in g  

vazifasi  m a te ria liz m   b ila n   k u ra sh d a n   ib o ra t,  d e b   b ilg an lar.

R ossiy ad a  h a m   e m p irik   psixologiya  id e a liz m   b ila n   su g 'o rilg a n   edi. 

Rus psixologiyasidagi  bu y o 'n a lish n in g  v akillari  N .Y a .  G ro t, A .N . V v e d e n ­

skiy,  L o p a tin ,  L osskiy,  F ra n k   va  b o s h q a la r  e d ilar.

A yniqsa,  o 's h a   v a q td a   k a tta   e k sp e rim e n ta l  ish la rn i  a m alg a  o sh irg a n  

en g  yirik psixologiya in s titu tin in g  ta sh k ilo tc h isi  p ro f.  G .I .  C h e lp a n o v  n o m i 

sh u h ra t  q o zo n g a n   edi.

E m p irik   p six o lo g iy a d a n   a so sa n   id e a listik   fa lsa fa n i  aso sla sh   va  m a te ­

ria liz m  b ila n   k u ra sh   u c h u n   fo y d a la n ila rd i.  O liy ,  o 'r t a  va p e d a g o g ik   o 'q u v  

y u rtla rid a   p six o lo g iy a  o 'q itis h   ish lari  h a m   id e a lis tik   r u h d a   o lib  b o rila rd i.

T o 'g 'r i,  e m p irik   va  e k sp e rim e n ta l  p six o lo g iy an in g   b ir  q a n c h a   n a m o -

---