Rauf Məlikov Nizami İbrahimov MƏKTƏBLİNİn tarix lüĞƏTİ
Yüklə 4,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
49
ərazisinin 10 min km 2 -ni itirdi və Azərbaycan SSR-in ərazisi 86,6 min km 2 -ə bərabər oldu. Bu bəyanata əsasən, Dağlıq Qarabağ ermənilərinə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verilirdi. Lakin sonra Nərimanov qətiyyətlə Qarabağa muxtariyyət verilməsi əleyhinə çıxış etdi. Amma 1923-cü ilin iyulunda RK(b)P Zaqafqaziya Ölkə
Komitəsi adından
gəlmiş Orconikidze və Kirov Azərbaycan hökumətinə məsləhət gördülər ki, Dağlıq Qarabağın muxtariyyətini təsdiq etsinlər və hökumət bu "məsləhət"i sədaqətlə yerinə yetirdi. Beləliklə, Azərbaycan ərazisində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yaradıldı. Ermənistan Naxçıvana da öz iddialarını irəli sürürdü, lakin 1921-ci il martın 16-da Moskvada imzalanmış Rusiya – Türkiyə müqaviləsinə əsasən, Türkiyə yalnız bir şərtlə öz qoşunlarını Naxçıvan ərazisindən çıxarırdı ki, Rusiya Naxçıvanın Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğunu qəbul etsin və onu hər hansı bir üçüncü tərəfə verməsin. 1924-cü ilin fevralında Azərbaycan SSR-in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (Nax.MSSR) yaradıldı. 1922-ci ildən 1936-cı ilə qədər Azərbaycan SSR Ermənistan və Gürcüstan SSR-lə birlikdə ZSFSR tərkibinə daxil oldu. 1936-cı ildə ZSFSR ləğv edildi və Azərbaycan SSR ayrıca müttəfiq respublika kimi SSRİ- nin tərkibinə daxil oldu. Yeni iqtisadi siyasətin (YİS) heyata keçirilməsi ilə Azərbaycanın neftçıxarma və neft istehsalı sənayesi bərpa edildi. YİS Azərbaycanın kənd təsərrüfatında da müsbət dəyişikliklərə səbəb oldu. Sənayeləşdirmə neftlə yanaşı, Azərbaycanın digər sənaye sahələrinin də inkişafına səbəb oldu. 1928-ci ildən etibarən kənd təsərrüfatında zorakılıqla kollektivləşdirmə bütün kəndlilərdə narazılıq doğurdu və bu, 1930-cu ildə Gəncədə (Bitdili), Naxçıvan MSSR-də (Keçili kəndi) və Nuxa - Zaqatala bölgəsində kəndlilərin üsyanlarına səbəb oldu; üsyanlar sovet qoşunları tərəfindən yatırıldı. Mərkəzin siyasətinə uyğun olaraq respublika rəhbərliyindəki milli kadrlar vəzifələrindən uzaqlaşdırıldı və belə bir şəraitdə ermənilərin və rusların mövqeyi xeyli gücləndi. Lakin çəkişmələr və hakimiyyət uğrunda daim aparılan mübarizə Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatına mənfi təsir göstərdi. Son hesabda isə mərkəz respublika rəhbərliyini özünə sədaqətli olan milli kadrlardan birinə həvalə etməyi qərara aldı. 1932-ci ildə Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin (XKS) sədri, 1934-cü ildə isə həm də AK(b)P MK-nın birinci katibi vəzifəsinə təyin edildi. Bu dövrdə SSRİ-də inzibati amirlik idarə sistemi və Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş formalaşdı, ayrı cür düşünənlərə qarşı kütləvi repressiyalar başlandı. Azərbaycanda repressiya prosesində 1937-ci ildən başlayaraq keçmiş partiya və dövlət xadimlərindən R.Axundov, D.Bünyadzadə, Q.Vəzirov, Ə.H.Qarayev, Q.Musabəyov, H.Sultanov, Ə.Xanbudaqov, S.Əfəndiyev və bir çox başqaları tutulmuş və ya edam edilmişdilər. Repressiyaya məruz qalanlar arasında Azərbaycan ziyalıları və mədəniyyətinin Məmmədkazım Ələkbərli, Əhməd Cavad,
50
Hüseyn Cavid, M.Mümtaz, Salman Mümtaz, Mikayıl Müşfiq, Əli Razi, Tağı Şahbazi, Yusif Çəmənzəminli, Bəkir Çobanzadə və bir bir çox başqa görkəmli nümayəndələri də olmuşdur. Həbs düşərgələrində minlərlə fəhlə, “etibarsız” kəndlər və kəndli ailələri Qazaxıstan və Sibirə sürgün olunurdular. Repressiya zamanı Azərbaycan SSR-dən cəmi 50 min nəfərə yaxın adam edam edilmiş, 100 mindən çoxu isə həbs düşərgələrinə salınmış və sürgün olunmuşdur. "Xalq düşmənləri" ilə mübarizədə ümumi psixoz vəziyyətindən istifadə edən Ermənistan SSR rəhbərliyi əsas zərbəni bu respublikada yaşayan azərbaycanlılara qarşı yönəltdi. Şantaj hədə nəticəsində bir çox azərbaycanlı doğma yerləri tərk edib qaçqın kimi Azərbaycana köçdü. XX əsrin 30-cu illərinin sonlarına yaxın Azərbaycan SSR-in iqtisadiyyatında müəyyən uğurlar qazanılmışdır: 62 iri müəssisə inşa edilib istismara verilmiş, neft hasilatı, eləcə də yüngül sənaye müəssisələrində istehsal olunan məhsulun həcmi artmışdır. Bu dövrədək Azərbaycanda artıq patriarxal və kapitalist təsərrüfat formaları bütünlüklə ləğv edilmiş, dövlət iqtisadiyyatının və ticarətdə dövlət inhisarının bölünməz hökmranlığı bərqərar olmuşdur. Azərbaycan SSR-də sovet hakimiyyəti qurulan
kimi “mədəni
inqilab” başlanmışdır. Kommunist ideologiyasına görə, hər hansı bir digər ideologiya mənəvi həyatdan çıxarılmalı idi, buna görə də kommunistlər dinə qarşı barışmaz mübarizə aparırdılar. Əgər XX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda 3 minə yaxın məscid var idisə, 30-cu illərin sonlarında onlardan yalnız 20-yə qədəri qalmışdı. Köhnə kitablar və qədim əlyazmalar məhv edilmiş, hətta Novruz bayramı da "əksinqilabi" elan olunmuşdu. 1922-ci ildən Azərbaycan yazısının ərəb qrafikasından latın əlifbasına keçilməsinə başlanıldı və bu proses 1928-ci ildə başa çatdırıldı. Türkiyə də Azərbaycanın təcrübəsini davam etdirdi. Lakin bundan sonra türk xalqlarının daha da yaxınlaşacağından təşvişə düşən sovet hökuməti 1940-cı ildə Azərbaycan yazısının, bu dilin fonetik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla rus qrafikası əsasında tərtib olunmuş yeni əlifbaya - kiril əlifbasına keçilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Bununla belə, savadsızlığın ləğv edilməsi sahəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə olunmuş, 1931-ci ildən isə ibtidai icbari təhsilə keçilmişdir. 1921-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutu, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu, Şərqdə ilk konservatoriya, Ali İncəsənət Məktəbi açılmışdır. 1930-cu illərin əvvəllərində Tibb İnstitutu təşkil edildi, 1934- cü ildə Sənaye və Xalq Təsərrüfatı institutları açıldı. 1920-ci ildə Azərbaycan Dövlət Muzeyi, 1936-cı ildə isə Azərbaycan İncəsənət Muzeyi yaradıldı. 1928-ci ildə Respublika Kitabxanası qapılarını oxucuların üzünə açdı. 1923-cü ildə "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti" yaradıldı. 1932-ci ildə SSRİ EA Zaqafqaziya filialının Azərbaycan bölməsi yaradıldı. 1926-cı ildə respublikada Yüklə 4,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|