Sosiologiya
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cəmiyyətdə əsas sosial institutlar
- CddvdlİD davamı 1 1 3 4 S
Bütün sosial institutlar onlar haqqında təsəvvür yaradan mədəni simvolik əlamətlərə malikdir. Məsələn, ailə institutu üçün nişan üzü5di, nigah mərasimi, dövlət üçün bayraq, gerb, milli himn belə əlamətlərdir. Sənaye müəssisəsinin təsvirini yığeam şəkildə onun adından və ya tiearət markasından əldə etmək olar. Musiqi də simvolik ola bilər. Məsələn, milli musiqi, dövlət himni, tələbə mahnılan, toy marşı müvafiq institutun təsvirinin formalaşması üçün tətbiq olunur. Binalar da institutun simvolu ola bilər. Çünki vətəni, məscid, [171 - 172] Cəmiyyətdə əsas sosial institutlar SoHil fıtfltvluB Mlı ƏiM fımkHimt&n S«qiTq|ik Qtuplvıv Rullır Nonmiır J 2 i 4 İ i 7 All» Dogtınid 1 jınmljm 5İf toıulIajQtajı v» l&Udaüzi HtfaB mtah raamunı Qobumlar, qohumluq ^aqalariila qruplar Ər-arvad »daqəlı, aü«u m ildi c;bMd9iı tättİAolunmaa, ulada qayda yar^4İ&ıaaı, validc>'iıt3rə cdilmab Qt2, oj;lan, ata^ ana. baciH qardıq lala. btbı, №, da}i. ona. baba Aijdmjaq^ann COUD mıddi mtaaİBUB uy^ım inibyy3ria;dtnıul, ar-BT3il yc( vonuııulı Si-fzm Hakimtyyjd i>er&nu>3aıu mijyyaoİjfıİLrııulc D ÖV İ34, luyraq. gerb, mıilL himıs Siyasi padiyalar^ Ic4aqm. parlomruT, DODaxxıya Əkuhyyxilı ttslilııliiy& qayda&ı, udanq miqdanmu »bgötii- rUİlDMİ htiqbqu Prudaı. dcpulat, lobbi izvta, naiDLtad Bir adaiDin W sau malik dması. səsver matnn imUyu va huiquq kum roluauD lamm dunauaı Hbı^uq S laxIniMİıpAK quımlaı Folu. Duhkuıuls, ƏdsfAtdw raaHkəməsç taqarulik prezuaf^ siyasi prinsipi PcİL^ hö- ■u^rtltı Htqiqi itad^ vermak, ıH- bulclmə bll^u^Q tıonxıa- lımnanal fimak Mshsiülsno iLduaət nA^drİBİıı utehMİı vj (äjdsK littD&ya, fiufsl mırkast Itndtl ilTİt«(|tan, kndıt iDfonıuuya bUxdian, Ulrh- lakfiiaruı Uublın Pld quuruaq, hr- ubUrın^vulLflda ddttdnu^ samar^ utchsal yar^tauq FsU). uhd^ar, ^,Hta.kndU Vtts, boR^nb. rddam(|i%r Ojtih laaksLiiLaDi Miviy* yüksaltmak. İMİ İLamüa haqlıdın' (HİiLit^ gargıo Mnalc n < CddvdlİD davamı 1 1 3 4 S 6 7 Tıhat BäücİJiicı V3 v3]idqİ3fii] 113 - olda- ə ad ə ğtırülmə si Mjktsb cmblrmi, ouıktib qayddan Makıutitaı, IcdUsbr, iddia şoralan, idman komaııdalan, vali - deydar va mlid- lünbıiıtcamiyyllaıri Akademik vkdaolılıq, yaxfı mamnuama, sabirlilik va ddzturü İ iık MıiaUmı, talaba, dekan, professor, direktor, folbotçu, ma$qfi Ev tapfjıqlarımn yeruıa ycttrilmasL, mıihazira va maşgdalara haaıtaymaq □in AxintdÜDyüı, uuaulana H 3İ H V » tÜdİTft iti ba^ İDƏ - B U VLII nılua' hrau Ail aha qovu^qubdları Azan, dm, u(, ikeca Mascid, iılsai sinaqoq, duo- jniaajiya, ıtyıiyya canujyadMi Uiqxtdaı kitabiann (Bibliya, Quran, Tövrat) ogummau, onlardakı naiibadara ciddi watda arad dÜDUsi, Allaha itaai Kejq, ravvin, dindar, molla, missioner, pey- gambar, dina yem müractaı ed an Dmı ta^kiladara grtmak , nazir vtjmak, dini ibadal va matasınüari icra eımak Otdu j Dıhjman blicıimiıi] - daa iDİktəfLau isş - kil « SI Ə J L , ımlli maraqlan qonımaq Harbiand, döyüf bayrajt, harbiıcart Qum qofadarı, do - Danıoa, KKQ, saiul mäharLZKi. mitü qvardiya Ozölkasi u|nıada ^araflaölfflaıya banr olmaq. koınajıdLilara labe dmaq Əsgar, (ajm«ı. harbtquUuqfo zabıl, asir, casus Müharibaya hazır otmaq, yliksaik rlitbali zabiılara labe olmaq, ararlaıi müskira nmadaıı yerina ycıirmak [172 - 173]: [173 - 174] 70 mədrəsə tikilisi olmadan islam dinini, məktəbsiz təhsili, prezident iqamətgahı (hökumət evi) olmadan dövləti təsəvvür etmək çətindir. Beləliklə, sosial institutun mədəni simvolik əlamətləri həmin institutun əsas səciyyəvi cəhətlərini daha yığcam şəkildə əks etdirən və onun tam təsvirini yaradan istənilən maddi və qeyri-maddi mədəniyyət elementləri ola bilər. 2. İnstitutlaşma prosesi və onun inkişafı İctimai institutların yaranması birdən-birə baş vermir. Bu proses bir neçə ardıcıl mərhələdən keçir. Birinci mərhələdə cəmiyyətdə məlum institutun yaranmasına sosial tələbat öyrənilməlidir; bu tələbat insanlann əksəriyyəti tərəfindən dərk edilməlidir. İkinci mərhələdə ümumi məqsədlər formalaşdırılır. Növbəti mərhələdə isə cəmiyyət sosial tələbatı ödəmək üçün zəruri olan resurslara (maddi, əmək və təşkilati), funksiyalar və hərəkətlər sisteminə, yaranacaq yeni institutun özülü rolunu oynayan mədəni mühiti formalaşdıran simvollar və normalar sistemlərinə malik olmalıdır. Nəhayət, sonuncu - dördüncü mərhələdə bu norma və qaydaların, prosedurların institutlaşması, yəni onların qəbul edilməsi və praktik tətbiqi baş verir. Sosial institutların yaranması prosesi institutlaşma adlanır. İnstitutlaşma o vaxt baş verir ki, cəmiyyətdəki konkret ictimai tələbatın ümumsosial miqyas kəsb etdiyi başa düşülür və onu reallaşdırmaq üçün xüsusi davranış normalan işlənilib hazırlanır, lazım olan kadrlar yetişdirilir və resurslar müəyyənləşdirilir. «lnstitutlaşma»nm klassik anlamı, onu fərdlər məcmusunun təbii vəziyyətindən sosial vəziyyətə keçidi kimi səciyyələndirir. Bu keçid nəticəsində insanlar artıq öz şəxsi maraqlarından və üstünlük verdikləri seçimlərindən kənarda duran və onlara münasibətdə üstünlük təşkil edən müəyyən [174 - 175] 5diksək avtoritetin olduğunu qəbul edirlər. Məsələn, özünün «Qanunlann ruhu» əsərində vətəndaşın vəziyyəti ilə insan vəziyyətini bir-birinə qarşı qoyan Monteskyö bu mövqedən çıxış edir. Vətəndaşın hərəkətləri qanunlar vasitəsilə tənzim olunur, insanın davranışları isə əksər hallarda əxlaq normalan ilə nizama salınır. Monteskyöyə görə, institutlaşmış cəmiyyətdə fərdlərin hərəkətlərinin nəticələrinin irəlicədən görünməsini və onlann qarşılıqlı münasibətlərində xeyirxah davranışı təmin edən qayda hökm sürür. «İnstitut» anlayışının dəqiq mənasını ilk dəfə E. Dürkheym məktəbinə mənsub olan sosioloqlar müəyyən etmişlər. Əlbəttə, ailə və hüquq kimi sosial institutlar o vaxta qədər də sosioloqlann tədqiqat obyekti, müqayisəli- tarixi təhlilin predmeti olmuşdur. Dürkheymin və onun tələbələrinin nəzərincə, institutlar müəyyən sosial qrup üçün məcburi olan və onun üzvlərini başqalarından fərqləndirən daimi xarakterli və bir növ «kristallaşmış» olan hərəkət üsulları, təfəkkür və hissetmə üsullarıdır. Qeyd edək ki, bu anlayışa dəqiq tərif verməkdə özünü göstərən çətinliklər onunla izah edilir ki, həmin anlayış nəticə etibarilə sosial davranışın istisnasız olaraq bütün növlərinə tətbiq oluna bilir. Sözün məhdud mənasında götürdükdə isə o, yalnız cəmiyyət tərəfindən aşkar surətdə və effektiv səviyyədə sanksiyalaşdırılmış sosial davranış formalarma aiddir. Dürkhe}^! və onun tərəfdarları bu termini daha çox ikinci mənada işlətdikləri halda, bir sıra başqa müəlliflər (məsələn, Parsons) onun birinci mənasına üstünlük verirlər. Digər tərəfdən, Dürkheym institutlann məcburedici xarakteri üzərində təkid edərək, ona hər cür sosial tənzimetmənin sinonimi kimi yanaşmağa məcbur olur, yəni sosial olan hər şey institusionaldır, çünki onlann hamısı sosial baxımdan məcburidir, institut isə sosial məcburetmənin vasitəsidir. Nəticədə İ. Qurviçin sözləri ilə desək, çox sərt və sosial həyatdan «özgələşmiş» bir konsepsiya alınır. Dürkheym sosial institutlara müəyyən qaydalar kompleksi və ya normativ sistemlər kimi yanaşaraq, onların sistemli və mütləq [175 - 176] xarakterli olmasmda təkid edir. Lakin belə olduqda, təcrübədən də göründüyü kimi, vahid cəmiyyət çərçivəsi daxilində müxtəlif fəaliyyət növləri arasında dayanıqlı qarşılıqlı təsirin olduğu aşkara çıxır (məsələn, e}mi bir institutlar sistemi daxilində həyata keçirilən iqtisadi və siyasi fəaliyyət növləri arasında). Əgər institutlar müxtəlif növlərdən olan fəaliyyətlər arasında qarşılıqlı asılılıq münasibətləri yaradırsa, onda belə bir sual ortaya çıxır: onları hansı qüvvə əlaqələndirir? Məsələn, kapitalizmin iqtisadi institutları həmin cəmiyyətin hüquq, siyasi və mədəni institutları ilə bir araya sığa (uyuşa) bilərmi? İnqilab haqqında nəzəriyyələrin əksəriyyəti inqilab ərəfəsində mövcud olan rejimlərin süqutunu istehsal münasibətlərinin (iqtisadi institutlann) inkişaf məntiqi ilə arxaik siyasi və hüquq sistemi (siyasi institutlar) arasında açıq-aşkar ziddiyyətin olması ilə izah edir. D. Bell də cəmiyyətin mədəni yönümü (oriyentasiyası) ilə kapitalistcəsinə təşkili arasında ziddiyyətin olduğunu qeyd edir. Müəllifə görə, ziddiyyətin mövcudluğu kapitalizmin «süquta» uğradığını sübut edir. Bu müddəa, əlbəttə, çox mübahisəlidir. Lakin onun əksi olan aşağıdakı fikir də birmənalı qəbul olunmur: kapitalizmdə və yaxud hər hansı başqa cəmiyyətdə müxtəlif institutlar arasında sıx əlaqəlilik və vəhdət mövcuddur. İndustrial cəmiyyətin guya ailəni körpə uşaqlı ər- arvad cütlüyünə muncər etdiyi haqqında fünksionalist xarakterli təsəvvür «nuklear ailəyə» dair mübahisələri nəinki aradan qaldırmır, əksinə bu məsələyə daha çox dolaşıqlıqlar gətirir. Təhsil və səhiyyə institutlarını öyrənən sosioloqlar, xüsusilə də neomarksistlər analoji yolla gedərək çox vaxt kapitalizm cəmiyyətində həmin sistemlərin (təhsil və səhiyyənin) bu və ya digər səciyyələrini verərkən onlann yalnız iqtisadi fayda götürməyə yönəlməsi ilə, yəni iqtisadi institutlann fəaliyyəti ilə izah edirlər. 71 Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|