T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 97 Qriboyedovun Sofiyası, Turgenevin Sonyası, Tolstoyun Anna Kareninası... hər rus dimağında yer tutmuşdur. Bu tiplər cılız, isterik xülyanın mavərasında, xəstə bir eşq arzusunda mübtəla olmuş, ingilis və fransız salon həyatı hissi ilə həyatı zəhərlənmiş, bayılğan, həyatdan qorxan, cansız həyulalar deyildir. Xayır, bunlar canlı şən-şatır həyatın bütün təzahür- lərindən zövq alan, mübarizənin bütün təzahürlərinə köks gərən, əhdinə vəfalı, sözünə sadiq, nəfsini vəzifəsinə qurban edən, sırası gəlincə bir qürəyi-təsadüfi icbari olaraq bombanı tərəddüdsüz ələ alan və müstəbidliyin həyatına qəsd edən, sevgili zövqündən ayrılmamaq üçün dünyanın hər cür nemət və nazını tərk edərək Sibiriyanın ta ötə guşəsinə qədər getməyə mühəyya bulunan, hisslərində, duyğularında səmimi və ciddi insanlardır - iştə bu qadınlardır ki, bu gün erkəkliyin yanı ba- şında Rusiyanın müqəddiyyatını təyin edirlər. Və rus qadınlığı bu mövqeyini tamamilə rus ədəbiyyatına borcludur” (85, 148). Əhməd bəyə görə, rus ədəbiyyatı rus milli vicdanını təşkil edən amillər arasında ən birinci yerdədir. Rus ədəbiyyatı tarixini mütaliə edərkən, rus milli vicdanının tədricən təşkilini görmək imkanı hasil olur. Çox maraqlıdır ki, məhz rus ədəbiyyatı ilə bağlı fikir- lərində Əhməd bəy Ağaoğlu rus ədəbiyyatı və Qərb, Avropa ədəbiyyatları arasında münasibətlərdən bəhs edərkən ədəbi təsirin mümkünlüyünü, onun təqlidçilik səviyyəsində olduqda özünə ədəbiyyatda yer tapa bilməyəcəyini dəqiqliklə izah edirdi: “Bayronizm Rusiyada həyati bir hadisə deyil, təqlid- çiliyin gətirmiş olduğu dimağ, süni, yapma bir göstərişdir. Rus ədəbiyyatında uzun müddət yaşaması qeyri-qabildir. T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 98 İngiltərə və Avropanın başqa yerlərində bayronizm təbii və üzvi bir hadisə kimi tərəqqi edə bilir, zira İngiltərə və Avropanın mədəni həyatını yaşamış, mədəniyyətin bütün zövqlərini dadmış, onlardan bıqmış Rusiya isə hənuz həyata atılmış, hənuz yaşamağa başlamışdı. Mədəniyyət rus həyatına daha qanadlarının ucu ilə təmas etməkdə idi” (85, 148). Əhməd bəy Ağaoğlunun dünyagörüşünün artıq formalaş- mış, kamilləşmiş dövrünün məhsulu olan fəlsəfi-ədəbi yazıla- rındakı “şərqçilik” və “qərbçilik” kontekstində bir sıra bəşəri kateqoriyaların təhlilini apararkən onun sənət görüşlərini formalaşdıran ilkin təsir mənbələrini bir daha duymuş oluruq. Mütəfəkkir ədibin dünyagörüşündən sənət görüşlərinə keçib gedən yolları, duyumları bütün mürəkkəbliyi, incəliyi ilə açan bu yazılar dövrün ictimai-mədəni ab-havasını, ədəbi mühitini məhz zamanın kontekstində dərk etmək baxımından çox qiymətlidir. Bu yazılarda həm də “Şərq ölkələrində avropa- çılığın ən səmimi ideoloqu” (M.Ə.Rəsulzadə) olan mütəfək- kirin dünyagörüşü, sənət baxışları sistemi ilə yanaşı, özünü- idrakını, özünütəhlilini və onun şəxsiyyətinin hər cür zahiri elementlərdən, formalizmdən uzaqlığını, bu “qərbçiliyin” məhz “şərqçiliyə” xidmət etdiyini, onu zənginləşdirmək, müa- sirləşdirmək naminə yerinə yetirildiyini, təbliğ etdiyini başa düşürük. Əhməd bəy Ağaoğlu yazırdı: “Qərb cəmiyyətinin Şərq cəmiyyətindən qüvvətli olduğu aydındır. İndi bunları bir də altruizm baxımından yan-yana gətirək. Qərbdə altruizm elə hallar almışdır ki, bu, Şərqin təsəvvürünə belə gəlməz. Şərqdə bəzən bir şəxs milyonlar içində yaşadığı halda, Afrikanın T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 99 çöllərində kimsəsiz kimi buraxılır. Xəstələri, acları, evsizləri düşünmür, vecinə almır. Hələ yoxsul və işsizlərin qayğısına qalmaq, əlillərin fikrini çəkmək kimsənin ağlına belə gəlmir. Qərbdə isə belə deyil. Hər kəsin haqqında düşünülür və nəticədə unudulan bir kimsə qalmır. Qərbdə hər kəs hər kəsin haqqının, izzəti-nəfsinin qoruyucusu, zamini olur. Bunun nəti- cəsində zəifin yardımına getmək, güclünün və təcavüzkarın qarşısını kəsmək vətəndaşlıq vəzifəsi sayılır, Şərqdə isə “mənə nə?, “nə işim gedib başımı bəlaya salım?” – deyə hər kəs öz qınına çəkilir” (94). Müəllifin özünün dediyi kimi, bu müqayisəni istənilən qədər uzatmaq mümkündür. Lakin onun məqsədi “Şərq tarixində eqoizmlə altruizm arasındakı müvazinətin - Qərbdə altruizmin, Şərqdə isə eqoizmin lehinə bu qədər pozulmasının səbəblərini” göstərməkdir. Əhməd bəy Ağaoğlunun dövründəki ədəbi-mədəni proseslərin tədqiqatçıları, şübhəsiz ki, bu böyük şəxsiyyətin fəaliyyətindən yan keçə bilməmişlər. Məsələ burasındadır ki, bu dövrün ictimai-siaysi, ədəbi-mədəni prosesləri haqqında tam təsəvvür oyatmaq onsuz mümkün deyil və bu təkcə onunla bağlı deyil ki, Əhməd bəy Ağaoğlu mətbuatda, xüsusilə “Kaspi” qəzetində özünə müasir olan əksər ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni hadisələrə mütləq münasibətini bildirmişdir. Bu, daha çox onunla bağlıdır ki, onun münasibəti öz konsep- tuallığı, orijinallığı, problemlərə baxışın özünəməxsus bir səviyyəsilə şərtlənmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, istər ədibin müasirləri, istərsə də son dövrlərdə bu və ya digər münasibətlə onun yaradıcılığına müraciət etmiş bizim Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|