T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 103 Əhməd bəy Ağaoğlunun ədəbi-tənqidi, ictimai-siyasi, elmi-fəlsəfi yaradıcılığına daha dərindən nüfuz etdikcə, əsər- lərini daha dərindən araşdırdıqca, bu böyük mütəfəkkirin şəx- siyyətinin, çoxşaxəli, universal fəaliyyətinin yalnız mürəkkəb zaman-məkan koordinatları müstəvisində obyektiv dərk oluna- cağı qənaətinə gəlirik; zamanın özünün stixiyası və tələbinə görə hələ hər bir fəaliyyət sahəsində mütəxəssis kadrların yetişmədiyi bir vaxtda o dövrün böyük elm və mədəniyyət xadimlərinin hər birinin fəaliyyət sahəsi çox geniş idi. Bu, təkcə özünüifadə, özünü reallaşdırma tərzi olmayıb, daha çox zamanın tələbi ilə diqtə olunan bir proses idi. Məsələn, təkcə Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığında neçə fəaliyyət sahəsinin birləşdiyini göstərmək kifayətdir. O cümlədən, Əhməd bəy Ağaoğluna istisnasız olaraq hər cür bəsit, birmənalı münasibət, bizcə, nəinki onun bir mütəfəkkir, ictimai-siyasi xadim kimi tam dərkinə imkan vermir, əksinə, onun XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycanın çox mürəkkəb, qaynar, ziddiyyət- li gerçəkliyində tutduğu yeri təhrif edir. Əhməd bəyin həyatın- dakı ziddiyyət, narahatlıq içərisində yaşadığı gerçəkliyin, mə- kan və zaman gerçəkliyinin qütbləri arasındakı əzablı məsafə- nin mərkəzində duran vətən, millət yanğısının doğurduğu bir hal idi. Ondakı bu daxili ziddiyyət, narahatlıq əslində onu ilk gəncliyindən başlayaraq ömrü boyu izləmişdi. Ə.Ağaoğlunun tərcümeyi-halından göründüyü kimi, lap kiçik yaşlarında ikən o, öz təhsil və tərbiyəsində ziddiyyətlə qarşılaşmalı olmuşdu. Bir tərəfdən, anası Nailə xanım onun dünyəvi elmləri, rus dilini öyrənməsini arzulayır və müəllim tutaraq bu arzusunu həyata keçirir, digər tərəfdən isə Şuşada T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 104 məşhur din xadimi olan əmisi Hacı Mirzə Məhəmməd həm öz şəxsi nümunəsi ilə, həm də xüsusi səylərlə Əhmədi uşaqlıqdan ruhani elmlərə yönəltməyə çalışır, ona şərq dillərini öyrədirdi. Nəticədə bu iki dünyagörüş çarpışa-çarpışa, bir-birinə kömək edə-edə, bir-birinə mane ola-ola davam etmiş və gələcəkdə, 67 yaşlı ədibi daxili böhranlarının səbəblərini etiraf etməyə gətirib çıxarmışdı” (151, 134). Yeri gəlmişkən, Əhməd bəy Ağaoğlunun həyatının qısa da olsa, Peterburq dövrü ilə bağlı bir sıra yanlışlıqlar vardır. Əhmədbəy Ağaoğlunun həyatına və yaradıcılığına bu və ya digər münasibətlə müraciət edən bir sıra müəlliflər istər bioqrafik, istərsə də yaradıcılığı ilə bağlı əldə etdikləri məlu- matlardan çıxış edərək, irəli sürdükləri mülahizələrində bir qeyri-dəqiqlik mövcuddur. Bu, bir tərəfdən, onun həyat yolu- nun mürəkkəb və ziddiyyətli olması, Azərbaycan, rus və fran- sız mətbuatında dərc olunmuş yüzlərlə yazının pərakəndəliyi (141) ilə bağlı idisə, digər tərəfdən, ona müraciət edən müəlliflərin özlərinin məsələyə səthi münasibətləri, ya da ki, yazılarının kampaniya xarakterli olmaları ilə bağlı idi. Tədqi- qatçı Aygün Həşimova “Azərbaycan mühacirəti” adlı mono- qrafiyasında Əhməd bəy Ağaoğlu ilə bağlı fraqmentdə, onun “daha yüksək təhsil üçün Peterburqa getməsini, texnologiya institutuna daxil olmasını” (29,17) göstərir. Halbuki, Əhməd - bəy Ağaoğlu Peterburqa gəldikdən sonra xəyallarında yaratdığı Peterburqda özünə qarşı qərəzli, şovnist münasibətin nəticəsində texnologiya institutuna daxil olmur. Həm də məsələ təkcə onunla bağlı bir bioqrafik faktın təhrif olunma- sında deyil. Məhz bu cür faktlar və bu məqamda, həmin qeyd T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 105 olunan faktın onun gələcək dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynadığından, müəlliflər yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, səhv məlumatlara söykəndiklərinə görə, onun dünya- görüşündəki müxtəlif məqamları açmaqda çətinlik çəkirlər. Prof. Şamil Qurbanovun Əhməd bəy Ağaoğlunun Nəriman Nərimanova məktub yazıb Azərbaycanda işləmək istədiyini bildirməsi haqqında yazısı da elmi mübahisə doğurur. Əksinə, Əhməd bəy Ağaoğlu Malta sürgünündən İstanbula gəldikdən sonra N.Nərimanov ona rəsmi məktub yazır və görkəmli ədibi Azərbaycana dəvət edərək ona yüksək vəzifə təklif edir. Ağaoğlu Nərimanova cavabında bildirir ki, Əziz və möhtərəm Nəriman Bəyəfəndi, əski bir dost haqqında göstərdiyiniz böyük diqqətə qarşı çox minnətdar və mütəşəkkirəm. Fəqət üç türlü düşüncə mənə bu diqqətdən faydalanmağa mane olur: 1. Təmsil etdiyiniz fikir sistemi ilə razı deyiləm. 2. Türklər üçün pək qurtuluş imkanının Osmanlı Türkiyə- sində bulunduğu haqqında Sizə də bəlli olan əski fikir və qənaətim. 3. Məni əsarətdən qurtararaq mənə yenidən can və varlıq vermiş olan Ankaraya qovuşmağım mənim üçün bir namus borcu olduğu fikrim” (30, 99). Yeri gəlmişkən, Əhməd bəy Ağaoğlunun Malta sür- günündən qızı Sürəyya xanıma yazdığı məktublarında həyatı- nın bu çox çətin, keşməkeşli vaxtında da onun öz prinsiplərinə sadiq qaldığını, sınmadığını, qızını da mübarizliyə, eyni za- manda, müasir dünya mədəniyyəti və elmi səviyyəsində biliklərə yiyəlnməyə səslədiyini görürük. Bu məktubların son Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|