T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 100 müasirlərimiz Əhməd bəyin “qərbçiliyini” vurğulamış və hə- min məsələdə bu və ya digər dərəcədə şişirtməyə yol vermiş- lər. Bizcə, bu həm də onunla izah olunmalıdır ki, Ə.Ağaoğlu- nun Avropanın mədəni mərkəzi olan Parisdə təhsil alması, Avropadan qayıtdıqdan sonra bir müddət Şuşada yaşadığı dövrdə fransız dilindən dərs deməsi, öz “qərbçi” baxışlarına görə camaat arasında “firəng Əhməd” adlandırılması və s. bioqrafik faktlar mühüm psixoloji məqamlar kimi tədqiqat- çıları “müşayiət” etmiş və onun yaradıcılığında onsuz da güclü olan “qərbçilik” meyli haqqında həqiqətdə olduğundan daha tünd təsəvvür yaratmışdır. Əslində isə Əhməd bəy Ağaoğlu bütün “qərbçiliyinə” baxmayraq, Axundzadədən sonrakı döv- rün ən böyük “şərqçilərindən” olmuşdur. Bu həm də bir çox tədqiqatçıların nədənsə o qədər də diqqət yetirmədiyi incə bir məqamla bağlıdır ki, dövrünün Avropada təhsil alan bir sıra ziyalıları kimi, Əhməd bəy Ağaoğlu da Avropada fəaliyyətinin başlıca hissəsini məhz Şərqi öyrənməyə həsr etmişdir. Əslində nəinki Avropa mühitində, Avropanın elmi-nəzəri fikrində Şərqə münasibətin, baxışın Şərqin özündəki “Şərqə baxış”dan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənməsinin özü Apropaya təhsil almağa gələn istedadlı ziyalıları cəlb edirdi. Çünki bu baxış onlar üçün yeni bir baxış idi, artıq tam tanıdıqları, bildikləri, zənn etdikləri problemlərdə indiyə qədər görə bilmədikləri yeni cəhətləri görürdülər ki, bu da onları həmin problemləri daha dərindən öyrənməyə sövq edirdi. İkincisi, Avropada Şərqə olan marağın səviyyəsi, Şərqi öyrənməyin yüksək elmi səviyyədə, sistemli şəkildə təşkil olunması, bir çox hallarda Şərqlə bağlı biliklərin yüksək səviyyəli vahid sistem kimi T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 101 toplanması onlar üçün eyni zamanda, səthi maraqdan çox-çox uzaq olan yeni biliklər əldə etmək imkanı yaradırdı. Avropa ölkələrində şərqşünaslığın elmi-nəzəri istiqaməti ilə siyasi- praktik istiqaməti bir-birini tamamlayırdı və bu da şərqşünas- lıqla bağlı araşdırmaların, biliklərin cəmiyyətin sifarişinə ca- vab verə biləcək bir səviyyədə olmasını tələb edirdi. Şərq ölkələrinə səyahətə çıxmış alimlər, səfirlər, yazı- çılar, coğrafiyaşünaslar öz ölkələrinə qayıtdıqda səfər xatirə- lərini çap etdirirdilər. Əlbəttə, bu səyyahların çox zaman öz xüsusi məqsədləri olurdu: dünyanı gəzmək arzusundan tutmuş, gələcəkdə müstəmləkəyə çevirəcəkləri bir çox şərq ölkələrinin həyat və məişətini öyrənməyə qədər. Bəzən səyyahlar özləri ilə Avropaya səfər qeydləri ilə yanaşı, gələcəkdə Avropa muzeylərinin qiymətli incilərinə çevriləcək müxtəlif elm və sənət sahələrinə aid şərq dillərində yazılmış əlyazmaları da aparırdılar. Nəticədə Avropa ölkə- lərində, o cümlədən Fransada Şərqə dair zəngin məlumatlar toplanmışdı və onların ensiklopedik sistemləşdirilməsinə ehti- yac var idi. Xüsusilə 1882-ci ildə Parisdə “Asiya” cəmiyyəti yarandıqdan sonra Şərqə dair bütün informasiya və tədqiqatlar bir mərkəzdə cəmləşdi. 1883-cü ildə cəmiyyətin orqanı olan “Asiya” jurnalı nəşr olunmağa başladıqdan sonra cəmiyyətin işi daha da dinamikləşdi. Əhməd bəy Ağaoğlunun Avropaya səfər edib orada olduğu illər Parisdə şərqşünaslığın qızğın inkişaf dövrünə təsadüf edir. Parisə şərqli kimi gəlmiş Əhməd bəy Ağaoğlunu şərqşünaslığın bu yüksək inkişaf səviyyəsi heyrətə gətirmişdi. O da məlumdur ki, məşhur fransız tarixçisi, filosof və şərqşünası Ernest Renan Əhməd bəy Ağaoğlunun T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 102 yüksək istedad və qabiliyyətini görərək ona Parisdə qalmağı və şərqşünaslıqla məşğul olmağı məsləhət görmüşdü. Yalnız yük- sək vətən sevgisi, vətənin ağrılarını çəkmək, onun ağrılarını çiynində daşımaq mənasında “şərqçiliyi” onu vətənə qaytardı və öz xalqına ictimai- mədəni xidmətlər göstərməyə sövq etdi. Ə.Ağaoğlunun sonralar ən müxtəlif sahələrdə bəzən bir insan qüvvəsi xaricindəki fəaliyyəti buna sübutdur. Vətənə qayıtdıqdan sonra onun ilk işlərindən biri məhz şərqşünaslığımızın, milli tariximizin, mədəniyyətimizin, dinimi- zin öyrənilməsinə çalışması və tək özünün fədakarlığının kifayət etmədiyini gözəl başa düşməsi ilə onun mexanizmini yaratmağa çalışması da bununla bağlıdır: “Biz dəfələrlə Şərqin, onun dilinin, ədəbiyyatının, tarixinin, məişətinin, dinlərinin və ənənələrinin hərtərəfli öyrənilməsi mənasında şərqşünaslığın əhəmiyyətini, zəruriliyini qeyd etmişik. Bu, Şərqlə Qərb arasın- dakı qarşılıqlı anlaşılmazlığı, bir-birinə biganəlik pərdəsini aradan qaldırmağa aparan yeganə yoldur” (90). Və ya: “Rusiyada şərqşünaslıq cəmiyyətləri azdır və tendensiyalıdır. Avropada şərqşünaslıq tam bir təkamül dövrü keçərək Şərq həyatının bütün sahələrini öyrənmişdir” (90). Sitatlardan göründüyü kimi, Ağaoğlunun Avropadan vətənə gətirdiyi ən böyük arzularından biri məhz şərqşünaslığı yeni şəkildə, Avropa ölkələrində olduğu səviyyədə inkişaf etdirmək idi. Görkəmli alim və ədibin tariximizə, maarifimizə, dinimizə, mədəniyyətimizə dair dövrünün ən yaxşı silsilə məqa- lələrini yazması, müasir həyatın az-çox əhəmiyyətli hadisələrini milli inkişaf istiqaməti kontekstində işıqlandırması ona ən böyük “şərqçilərdən” biri kimi qiymət verilməsini zəruri edir. Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|