T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 109 bəy Hüseynzadəyə olan böyük məhəbbəti zamanı, həm də Əhməd bəy Ağaoğlunun məhz şərqçilik istiqamətində göstər- diyi çox geniş miqyaslı fəaliyyəti ilə onun Avropa mədəniy- yətinə münasibətində tarazlığı nisbətən pozması ilə bağlıdır. Əslində, Əli bəy Hüseynzadə ilə Əhməd bəy Ağaoğlunun Qərbə və bir çox başqa məsələlərə münasibətlərini şərtləndirən köklü, həlledici, konseptual fikirləri çox oxşardır və Şamil Vəliyevin yazdığı kimi: “Əsrin əvvəllərində Ə.Ağaoğlu tənqi- di məqalələrində şərqlilərin, o sıradan Qafqaz türklərinin romantik-mistik illüziyalara aludə olduğunu iddia edir, buna görə də möhkəm xarakterlər və ideyalı əsərlər yaratmağın çətin olduğunu söyləyirdi. Həmin vaxt “Asiyanın oyanması”nı ilk olaraq nümayiş etdirən “Molla Nəsrəddin” jurnalının 1-ci sayının üz qabığındakı şəkil bu fikri bir daha təsdiq edir. Azərbaycan xalqının ictimai həyatında orta əsrlərdən qalma dini-sxolastik adət və ənənələri tənqid edib İslam yenilikçisi kimi çıxış edərkən bir sıra dəyərli mülahizələr irəli sürən Ə.Ağaoğlu, sosial və mədəni tərəqqi yollarını şərh etməyə çalışır, habelə gerçək həyatda güclü xarakterlərin olmamasından və ideyasızlıqdan şikayətlənirdi. Ə.Hüseynzadə isə həmvətənlərinin “qırmızı qaranlıqlar içində başsız”, şaşqın halda qaçışını ideyasızlıqda görürdü. Ə.Hüseynzadə xarak- tersizlikdən başqa şəkildə şikayət edirdi: əsasən, romantik ədəbiyyatın estetik prinsiplərini şərhə çalışan Ə.Hüseynzadə inqilabi fikrin sürətlə yayıldığı vaxtda “Məra ba momeno- kafər çekər əst” – “Bizim mömin və kafirlə nə işimiz var” fikrinə haqq qazandırır, inqilab dalğasından yaradıcı şəxsiyyəti uzaqlaşdırmağa çalışırdı. Bir çox hallarda L.Tolstoyun əxlaqi- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 110 mənəvi təkamül ideyasına istinadla Ə.Hüseynzadə, “qırmızı qaranlıqlar içində” inqilab və irticanın görüşünü, mübarizəsini təsvir edərək milli inqilab və ictimai fikir tərəqqisinə bəzən ümidsizliklə baxaraq deyirdi: “İki qüvvənin müsaliməsindən ara-sıra hasil olan dəhşətli gurultular şirin və ləzzətli bir uyğu içində yatan biz müsəlmanlara rahat vermiyor. İstər-istəməz iqaz ediyor. Biz də oyanmağa, qalxmağa məcbur oluyoruz. İbtida sərsəm bir halda bulunuyoruz. Sərsəmliğimiz ilə nə tərəfə gedəcəyimizi şaşırıb müsalimənin içinə düşüyoruz. Ötəmiz, bərəmiz əzilib yaralanıyoruz; bir zülmətin içində biz də al qanlara boyanıyoruz”. Ə.Hüseynzadənin Azərbaycan tarixinə və milli qəhrə- manlıq ənənələrinə münasibəti və baxışı, “kvietizm-xarakter- sizlik” tənqidini irəli sürən həmkarı Ə.Ağaoğlu İslam dinini müasirləşdirmək iddiaları ilə sıx bağlı idi. Onun türk hissiy- yatlı, firəng qiyafəli, İslam etiqadlı fədai yetişdirmək ideya- sının sonralar təkmilləşdirilərək “islamlaşmaq, türkləşmək və avropalılaşmaq” şəklində geniş təbliğ edilməsi də müəyyən mənada Ə.Ağayevin modernist axtarışları ilə əlaqədar idi” (64, 75). Şübhəsiz ki, bu iki milli ideoloqun, əsrin əvəllərinin iki çox görkəmli ictimai-siyasi xadiminin, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin parlaq nümayəndələrinin bir sıra məsələlərə baxışlarında bəzən ciddi fərqlər də olurdu. Lakin bunlar eyni bir istiqamətdə axtarışlar aparan iki xadimin baxışları arasındakı fərqlər idi və prinsipial ziddiyyət təşkil etmirdi. XX əsrin əvvəllərində milli mədəniyyətimizin inkişafı, onun mütərəqqi dünya mədəniyyətindən bəhrələnməsi naminə T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 111 Qərb mədəniyyəti ilə təmasların inkişafı istiqamətində fəaliy- yət göstərdiyi çox qısa bir zaman ərzində ağılasığmaz dərəcədə nəhəng işlər görmüş “Füyuzat” jurnalı bu coşqun, qaynar mə- dəni-mənəvi mühitin geniş spektrində öz orijinallığı, əsl milli ruhlu ziyalılar arasındakı nüfuzu ilə seçilirdi. Ə.Hüseynzadə- nin özü də “intellektual və elmi-mədəni səviyyəsinə, dünya- görüşü və erudisiyasına görə əksər müasirlərindən qibtə ediləcək dərəcədə yüksəkdə dayanırdı. Təhsil və dünyagörüşü cəhətdən ona yaxın olanlardan isə başqa bir üstünlüyünə görə fərqlənirdi: “Qərbçilərdən” o, Şərqi daha dərindən bildiyinə görə, “şərqçilərdən” isə Qərbi, onun mədəniyyətini daha də- rindən bildiyinə görə seçilirdi. (160, 120). “Füyuzat”ın XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan həyatının bütün sahələrində yeri o qədər böyük, əvəzolunmaz idi ki, jurnalın nəşri dayandıqdan sonra, hətta yeni rejimi o qədər də düşməncəsinə qarşılamayan ziyalılar belə, onun nəşrinin dayanmasının nə qədər böyük bir itki olduğunu dərk edirdilər: “Yoldaş! Əli bəy dövründə “Füyuzat” jurnalında iştirak edən müqtədir mühərrir və şairlərimizin heç biri hazırda yoxdur; onların kafəsi həvadisati-aləmin namüsaid təsiratı ilə ya ölmüş, ya mənfalara sürülmüş, yainki baş götürüb bir tərəfə getmişdir. Biz mütəəssifanə bir surətdə elan ediyoruz ki, bir də o kibi dahilər meydana gətirə bilməriz” (146, 8). Məhz bu “müstədir mühərrir və şairlərimizin” hesabına idi ki, “Füyuzat”ın səhifələrində həm ictimai-siyasi fikir tariximizi zənginləşdirən, mədəni və bədii inkişaf istiqamət- lərimizi dərinləşdirən, həm də ədəbi əlaqələrimizi genişlən- dirən ciddi materiallar çap edilirdi. Jurnalda dünya klassik- Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|