352 Türkiye’ye Yapılan Göçler Üzerine Kaynaklarve Bazı Problemler
Bu çalışmada gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet dönemlerinde Anado-
lu’ya gerçekleşen Müslüman göçlerine dair kaynakların ve destekleyici me-
totların özet bir anlatımı ve barındırdıkları bazı problemler üzerinde duru-
lacaktır. Söz konusu metotlar bir doktora çalışması ile denenmiştir. Ayrıca
bazı kaynak gruplarında araştırmacıyı bambaşka bir mecraya sürükleyecek
eksiklik veya yanlışlıklar olduğu görülmüştür. Son olarak da özellikle Bal-
kan Savaşları sonrasında ve Mübadele döneminde yaşanan göç hareketlerine
dair bazı yanlış algılar ve terminoloji ele alınacaktır. Bu çalışmada ele alınan
kaynaklar ve metodoloji, 2010 yılında tamamlanan doktora tezinde kullanıl-
mıştır.
2
Osmanlı Dönemi Göçlerinin Kaynakları
Başbakanlık Osmanlı Arşivi:
Osmanlı Devleti dönemine ait bütün çalışmalarda olduğu gibi, ilk olarak
Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri ana kaynak grubunu ihtiva eder. Adı
geçen arşivin hemen her fonundan muhacirlere ve göç sürecinin işleyişine ait
bilgilere ulaşılabilmektedir. Arşivin, özellikle göç hareketlerinin total olarak
değerlendirileceği çalışmalar için zengin bir kaynak grubu olduğu belirtil-
melidir. Ancak yerel ölçekli bir çalışma için aynı arşiv, nitelik bakımından
değişiklikler gösterir. Ele alınan bölge ile alakalı olarak kimi zaman muazzam
bir malzeme grubuna rastlanabilse de, çoğunlukla bunun tam tersi bir durum
söz konusudur. Her ne kadar Muhacirin Riyaseti’ne ait evrak son dönemde
araştırmaya açılsa da, bilhassa muhacirlerin sayıları hakkında zengin bilgiler
içeren bu kaynak gurubu henüz anlamlı bir bütünlük arz etmemektedir.
Diğer Resmi Kurum Kaynakları
Çok önemli iki kaynak grubu daha vardır: “Tapu Kadastro Genel Müdür-
lüğü Arşivi” ile “Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü Arşivi”. Ma-
alesef ki, buralarda araştırma yapma imkânı yoktur. Zira buradaki malzeme,
içerdiği mülkiyete dair bilgiler ve kişisel mahremiyet dolayısıyla araştırmaya
açılmamaktadır.
3
2 Ferhat Berber, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Manisa ve Göçler (1860-1960), Hacettepe
Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010
3 Oktay Özel, “Osmanlı Demografi Tarihi ve Osmanlı Arşivleri”, Uluslararası Türk
Arşivleri Sempozyumu 17–19 Kasım 2005, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü, Ankara 2006, ss. 52–63, s. 61
353
Ferhat BERBER
Cumhuriyet Dönemi Göçlerinin Kaynakları:
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
Söz konusu arşivde göç ve iskân işleri üzerine bilgiler veren perakende
halde çokça belge mevcuttur. Ancak son yıllarda arşivin konuya dair kaynak
grupları artmıştır. Cumhuriyet Arşivi’nin zenginleşmesine katkı sağlayan en
önemli kaynak grubu Köy Hizmetleri İl Müdürlükleri Arşivlerinden nakledi-
len defter ve dosyalardır.
4
Bu defter ve dosyalar Cumhuriyet döneminde ilgi-
li birimlerce, iskân edilen göçmenlerin bilgilerinin kaydedildiği çok zengin
bir muhtevaya sahiptir. Örneğin Manisa Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü’nden
aktarılan malzeme içinde, mübadele döneminden başlayıp 1970’lere kadar
kaydedilen muhacirlere ait bilgiler içeren, pek çok defter mevcuttur.
Göçmenlerin kaç nüfus olduğu, nereden geldikleri, yaş ve mesleklerine
dair bilgilerin bulunduğu defterlerden başka, arşivde “tevzi defteri”, “tefviz
defteri”, “tefviz komisyonu karar defteri” gibi daha pek çok kıymetli bilgiyi
havi defterler bulunmaktadır. Ancak bunlar da yukarıda zikredilen diğer ar-
şivler gibi, şahsi mülkiyete ait bilgiler içerdiğinden üçüncü şahısların incelen-
mesine izin verilmemektedir.
Defterlerin Tasnif ve Tenkidi
Mevzubahis kaynaklar iki grupta ele alınmalıdır. 1923-1930 arasını kapsayan
defterler ve 1930 sonrasına ait defterler. Zira 1923-1930 yılları arasındaki
dönem, hem mahiyet itibariyle sonraki periyotlardan hem de harf inkılâbından
dolayı alfabe yönünden farklılıklar göstermektedir. Şöyle ki, 1923 yılında
imzalanan Lozan Anlaşması kapsamındaki Türk-Yunan Ahali Mübadelesi
Protokolü çerçevesinde yeni devletin iskân politikası da şekillenmektedir.
4 Henüz Cumhuriyet Arşivi’ne intikal etmeden benzer malzemeleri kullanan bazı
araştırmacılar tarafından çeşitli eserler ortaya konulmuştur. Bunlardan bazı örnekler için bkz.
Tülay Alim Baran, İzmir’in İmar ve İskanı (1923-1938), Dokuz Eylül Üniversitesi AİİTE
Doktora Tezi, İzmir 1994; Bu tez çalışması daha sonradan yayınlanmıştır. Tülay Alim Baran,
Bir Kentin Yeniden Yapılanması İzmir 1923-1938, Arma Yayınları, İstanbul 2003; Nedim
İpek, “Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü Arşivlerinden Mübadil Göçmenlerle İlgili Defterler”,
Tarih ve Toplum, S. 144 Aralık 1995, ss. 15–18; Nedim İpek,
Mübadele ve Samsun, TTK
Ankara 2000; Adil Adnan Öztürk, “Cumhuriyet Döneminde Söke’ye Yapılan Göçler (1923–
1989)”, Birinci Uluslararası Aşağı Büyük Menderes Havzası Tarih, Arkeoloji ve Sanat
Tarihi Sempozyumu (15–16 Kasım 2001) Tebliğler, İzmir 2001, ss. 62–77; Ercan Haytoğlu,
“Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Bulgaristan’dan Denizli’ye Yapılan Göçler”,
Hacettepe Üniversitesi AİİTE Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 2, Güz 2005, ss.
73–89. Benzer malzemenin Bayındırlık İl Müdürlüğü Arşivindeki örneklerinin kullanımı için
bkz. Ercan Haytoğlu, “Yunanistan’dan Denizli’ye Yapılan Mübadil ve Gayri Mübadil Göçleri
(1924–1930)”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler,
Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Denizli 2007, ss. 302–310.