Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
Krımda nəşr etdiyi «Tərcüman» qəzetini bütün türk dünyası oxuyurdu və naşirin «İşdə, fikirdə, dildə birlik» çağrışı mümkünsüz xülya kimi səslənmirdi. Mirzə Cəlil «Molla Nəsrəddin» jurnalında «Ey mənim müsəlman qardaşlarım» deyə xitab edəndə onun səsini bütün türk aləminin oxumuşları,özü demişkən «işıqlıları» eşidirdi. Əlibəy Hüseynzadə «Fyüzat»ı demək olar ki,tamamilə osmanlı tükcəsində nəşr edirdi,amma onun dilini anlamaq Azərbaycan ziyalıları üçün problem deyildi. Paradoks ondan ibarətdir ki,özgə bir millətin - ərəblərin yaratdıqları əlifba türk xalqlarını bir-birinə yaxınlaşdırırdı,çünki tutalım Azərbaycan türkünün ərəb əlifbasında «mən» deyə oxuduğunu,başqa türk xalqlarının nümayəndələri «min» yaxud «minq» kimi oxuya bilərdilər.Ərəb əlifbası tələffüz, qrammer formaları, lüğət tərkibiylə müəyyən dərəcədə fərqlənən türk dillərini vahid əfliba müstəvisində birləşdirirdi. Latına keçmək bu prosesin qarşısını aldı,kirilə keçmək isə düşünülmüş və ardıcıl şəkildə bu işi kökündən dağıtdı, yəni hətta bir əlifba zəminində belə müxtəlif türk xalqlarının fərqlərini aradan götürmək deyil,daha da qabartmaq,şişirtmək işinə yönəldildi.Azəri türkü Nəvaini əvəllərdə olduğu kimi orijinalda yox,tərcümədə oxumağa, özbək Füzulini özbəkcəyə çevirməyə məcbür oldu. Halbuki hətta Firudin bəy Köçərli məşhur ikicildliyində Nəvaidən Azərbaycan şairləri sırasında bəhs edir,onun çağataycasını türkcənin bir ləhcəsi kimi qavrayır (məlumdur ki,cağatay ləhcəsində yazan xalis Azərbaycan şairləri də olub).Özbək şairəsi Zülfiyyə xanım anama danışarmış ki,əri,məşhur şair Həmid Əlimcan vəfat edəndən sonra yeganə təsəllisini Füzulinin Təbrizdə ərəb əlifbasıyla basılmış kitabından alırmış. Qazax şairi Abay Füzulini, tatar şairi Qabdulla Tukay Sabiri orijinalda, Azəri türkcəsində oxuyurlarmış.Latın əlifbasına keçməklə bütün bunlara son qoyuldu, kiril əlifbası isə yalnız bu işin davamı və yeni, daha amansız mərhələsi idi.Latın əlifbasının qəbuluyla Türk dünyası yazıb-oxumaq cəhətdən artıq pərən-pərən düşmüşdü. İndi SSRİ-də yaşayan türk xalqlarını, ilk növbədə Azəri və Türkiyə türklərini aralamaq, bir-birindən yadırğatmaq lazımdı ki,bu işi də kiril əlifbası gördü. Şükür ki,tarixin öz xətt -hərəkəti var və bu xətt-hərəkət diktatorların iradəsinə tabe deyil.Zamanın gərdişi elə gətirdi ki,biz yenidən latın qrafikasına keçdik,mən də
bunun qəti tərəfdarlarındanam və ümid edirəm ki,bu başı bəlalı yazımızın nəhayət ki,son dayanacağıdır. Yuxarıda söylədiyim mülahizələri kimsə yenidən ərəb əlifbasına qayıtmaq niyyəti kimi absurd bir arzu sayacaqsa, çox böyük səhv edəcək.Qatar artıq çoxdan gedib, yenidən ərəb əlifbasına dönmək lazım da deyil,mümkün də. Söhbət yalnız iyirminci illərdə edilmiş və zənnimcə yanlış hərəkətin tarixi prespektiv baxımıdan dəqiq dəyərləndirilməsindən gedir.Tarixdə elə səhvlər var ki, onları düzəltmək qeyri- mümkündür, odur ki,istər-istəməz onlarla barışmalı olursan. Təqribən iyirmi il bundan qabaq görkəmli dilçi-alim rəhmətlik Aydın Məmmədovla «Ulduz» jurnalı səhifələrində dərc olunmuş söhbətimizdə mən bu məsələyə elə yuxarılarda dediyim mövqelərdən toxunmuşdum. Yenidən Birinci Türkoloji qurultaya qayıdaraq sonda onu demək istərdim ki,bu tarixi hadisənin 80 illik yubileyini həm mədəniyyət, elm, ədəbiyyat, mənəviyyat tariximizin şərəfli bir səhifəsi kimi,həm də neçə-neçə mümtaz insanın,görkəmli alimin müsibəti kimi,nəticə etibarilə ümumən bütün türk xalqarının böyük faciəsi kimi qeyd etməliyik.Yalnız onu demək kifayətdir ki, qurultayda nümayəndəlri iştirak edən qaraçaylılar, balkarlar, Krım tatarları Stalin dövründə bütöv xalq olaraq vətənlərindən,dədə-baba yurdlarından sürgün edildilər,didərgin düşdülər.Konkret şəxsiyyətlərə gələndə isə qurultay iştirakçılarının böyük əksəriyyəti(vaxtında öz əcəliylə ölüb canlarını qurtaranlardan başqa) repressiya qurbanı oldu.Elə Azərbaycan nümayəndələrini xatırlayaq:stenoqarmda 17 Azərbaycan nümayəndəsinin adı var. Vaxtında (! - A) dünyasını dəyişmiş Səmədağa Ağamalıoğlundan başqa Azərbaycan nümayən-dələrinin hamısı(! A.) təkrar edirəm, istisnasız HAMISI 37-ci ilin Stalin repressiyalarının qurbanı olublar. Güllələnən güllələnib,sürgün edilən sürgün edilib,hər halda heç biri qayıtmayıb. Stenoqramdan adları bura köçürürəm: Ağazadə Fərhad, Axundov Ruhulla, Qubaydulun Qaziz (Bakıda işləyən tatar alimi), Cəbiyev Həbib, Zeynallı Hənəfi, Zifelt Simumyagi (Bakıda işləylən eston ədəbiyyatçı), Qasımov Pənah, Quliyev Mustafa, Məmmədzadə Cabbar, Məmmədzadə Cəmil, Musabəyov Qəzənfər, Pepinov Əhməd Cövdət, Sultanova Ayna, Sultanov Həmid, Xocayev Xalid Səyid, Çobanzadə Bəkir, Əfəndyev Sultan Məcid. Allah hamısına rəhmət eləsin. Stalin 39-cu ildə əvvəlcə azəbaycanlıların,sonra da SSRİ nin bütün başqa müsəlman xalqlarının latın əlifbasından rus əlifbasına keçməsini qərara alanda hər hansı müzakirədən,mübahisədən, diskussiyadan çəkinməyə bilərdi. Müzakilər 1926-cı ildə Bakıda «İsmailiyyə» binasında başlamış 1937-ci ildə NKVD zirzəmilərində tamamlanmışdı. «İslahatçıların» da, «latınçıların» da aqibəti eyni olmuşdu. Fevral-mart, 2006
Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|