latınlaşmanın .gələcək təhlükəsini dürüst hiss edərək: «bunun nəticəsində türk xalqları
çox kiçik qruplara parçalana bilər» - deyirdi.
İkinci qrupa - «latınçılara» Azərbaycanın çıxış edən bütün nümayəndələri, eləcə
də Şimali Qafqazın,Dağıstanın türk xalqlarının, Krım tatarlarının nümayənləri daxil idi.
Məsələ onda idi ki, hər iki qrupun təmsil etdiyi yerlərdə artıq bu proses -iki istiqamətdə
başlamışdı. 22-ci ildən etibarən Azərbaycanın, bir qədər sonra Şimali Qafqazın, Krımın
bəzi qəzetləri artıq latın əlifbasıyla nəşr edilirdi. (Məsələn, Azərbaycanda «Yeni yol»
qəzeti). Qazan tatarları və qazaxlar isə ərəb əlifbasınıda müəyyən islahatlar apararaq bu
yeniləşdirilmiş hürufatdan istifadə edirdilər. Maraqlıdır ki,hər iki tərəf qarşı tərəfi
mühafizəkarlıqda ittiham edirdi.Tatarları,qazaxları ona görə ki, ərəb əlifbasından əl
çəkmək istəmirlər,Azərbaycan ,Şimali Qafqaz,Krım türklərini ona görə ki, ərəb
əlifbasında hər hansı islahatdan, yeniləşmədən imtina edirlər.
Əhməd Baytursun deyirdi: Azərbayanlıları və osmanlıları götürək -- indiyə qədər
yazılarında ənənəvilik,tarixilik prinsipinə riayət edirlər,nəyisə dəyişməyi küfr
sayırlar.Belə münasibət düz deyil.Bununla bərabər başqalarını mühafizəkarlıqda ittiham
edirlər.Bunu burda deməliyəm,çünki çoxları elə hesab edir ki,əgər biz ərəb əlifbasından
yapışmışıqsa deməli mühafizəkar elementlərik.
Azərbaycan nümayəndələrinə eyni ittihamı daha kəsgin şəkildə Qəlimcan Şərəf
də verir: «Azərbaycanlılar SSRİ-nin türk xalqları arasında ərəb əlifbası əsasında
orfoqrafiya islahatı sahəsində demək olar ki, hərəkətsiz qalan,yəni ayrı sözlə desək
mühafizəkar mövqedə dayanan yeganə xalqdır, amma bu o demək deyil ki, günahkar
ərəb şriftidir, əgər onlar əlifbada islahat aparmaq istəmirlərsə bu əlifbanın təqsiri deyil.
«Latınçıların» əks-müddəaları isə ondan ibarət idi ki, ərəb əlifbası xalqlarımızın
mədəni inkişafına, elmi tərəqqisinə əngəldir, təhsili, savadlanmanı yubadır,həm də türk
dillərinin xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmir. Qaraçay alimi Umar Əliyev də bu mövqedən
çıxış edirdi. (Yeri gəlmişkən, qeyd etmək istəyirəm ki, repressiya qurbanı olmuş Umar
Əliyev Azərbaycan nəsri haqqında dəyərli kitab yazmış Moskva ədəbiyyatşünası
Svetlana Əliyevaının atasıdır.Svetlana da ailəsi ilə bərabər sürgün həyatı yaşamışdır.
Onun Stalin dövründə dədə -baba yurdlarından didərgin salınmış xalqların müsibəti
haqqında sənədlərə,faktlaraəsaslanan üç cildlik qiymətli kitabı var)
Umar Əliyev deyir ki,ərəbcə Qəzənfər(şir) sözünü yazın, - beş samitdən ibarətdir
Q Z N F R.Ərəb olmayan bu sözü necə düzgün oxuya bilər?
Elmi mülahizələr bəzən məzəli dəlillərlə də əsaslandırılırdı. «İslahatçılar»
deyirdilər ki solaxaylardan başqa hamı sağ əlini işlədir,sağ əllə yazır,ona görə də sağdan
sola yazılan ərəb əlifbası əlin fiziki hərəkətinə daha münasibdir. «Latınçılar» cavab
verirdiləfr ki,ərəb əlifbasıyla sağdan sola yazanda yenə də nöqtələri düzmək üçün
soldan sağa qayıtmalı olursan.
«Latınçılar» iddia edirdilər ki,not sistemi soldan sağadır,buna görə də,opera
ariyalarının,mahnıların mətnlərinin notların altında yazılması qeyri-mümkündür.
«İslahatçılar» rişqəndlə sual edirdilər:indi türk xalqlarının arasında notla
ariyalar,romanslar oxuyanar əhalinin neçə faizini təşkil edir?
«Latınçılar» bu kinayəni belə cavablandırırdılar:Bəs on il sonra?Gələcəyi də
düşünmək lazımdır.
«İslahatçılar»: latın əlifbasıyla mütaliə edərkən göz daha tez yorulur -deyirdilər,
«latınçılar» sual verirdilər:əgər siz məsələn 16474 rəqəmini yazmalı olsanız ərəb
əlifbasına görə sağdan sola bunu necə yazacaqsınız?
Ə.Baytursun iddia edirdi: Heç kəs sübut eləməyib ki,latın əlifbasının hansı
üstünlüyü var.Biz,qazaxlar,indi ən ideal yazıya malikik(salonda gülüş). «latınçıların»
danışdıqları «nağılları» biz 13 il əvvəl eşitmişik.On üç il əvvəl bizim heç nəyimiz yox
idi,indi öz əlifbamız var.Ayrı heç nə deməyəcəm.Sizə görə öz yazımızı dəyişməyəcəyik
(alqışlar və gülüş)
Dağıstan nümayəndəsi qumık Cəlaləddin Korkmazov (repressiya qurbanı) deyir:
Tatarstan və Qazaxstanlı yoldaşlardan xırda burjua qoxusu gəlir. Tatarlar latın əlifbasına
etiraz eləyərək öz 500 illik mədəniyyətlərinə isnad edirlər.Amma unudurlar ki,bu
mədəniyyət dini-feodal -burjua xarakterli idi.Yoldaş Baytursun isə sadəlöhflüklə cəmisi
on üç ilin sınağından çıxmış öz ideal əlifbasıyla fəxr edir. Bu məsələdə belə mövqe
tutmaq - tarixə qarşı getmək deməkdir.
«İslahatçılar» haqlı olaraq deyirdilər ki,yaponlar kimi texniki tərəqqiyə meylli
xalq özlərinin mürəkkəb heroqliflərindən imtina etmir.Belə cavab alırdılar ki,elə buna
görə də yaponlar gözlərini xarab edirlər,dünyada faiz hesabı ən çox eynək taxan xalq
yaponlardır.
Tatarlar deyirdilər ki,bizim azı 600 illik yazı tariximiz var,ədəbiyyatımız ərəb
əlifbasıyla yaradılıb,biz bu sərvətdən imtina edə bilmərik.Azərbaycanlılar cavab
verirdlilər ki,bizim ədəbiyyatımız da beləcə qədimdir,amma Sultan Məcid Əfəndiyevin
göstərdiyi kimi Yaxın Şərqdə -- İranda,Əfqanıstanda və başqa ölkələrdə indiyəcən
yazılmış kitabların hamısını yeni əlifbay1a nəşr etmək üçün bir zirehli gəminin
düzəldilməsinə çəkilən xərc qədər vəsait tələb olunur.S.M.Əfəndiyev onu da
vurğulayırdı ki,latın əlifbasının işlədilməsi ərəb əlifbasının qadağan etmək deyil.Ərəb
əlifbasından da gərəkli məqsədlər üçün istifadə etmək olar.
Yazıq Sultan Məcid 26-cı ildə nə bileydi ki,10-11 ildən sonra evində ərəb
əlifbasıyla nəşr olunan hər hansı kitab(istər lap Marksın əsərləri olsun)tapılan adamı
cəsus və xalq düşməni elan edəcəklər və NKVD zirzəmilərində lap elə onun özünü -
qocaman bolşevik S.M.Əfəndiyevi «prezident» deyə lağa qoyaraq rezin dəyənəklərlə
döyəcəklər.
Gətirdiyim sitatlardan da göründüyü kimi 26-cı ilin elmi, ictimai mübahisələri
hələ sırf siyasi xarakter almamışdı,nadir istisnalarla heç kəs heç kəsə siyasi
damğa,yarlıq vurmurdu.Əgər damğa,yarlık ehtimalı yardısa,bundan ən çox rus alimləri
qorxub çəkinirdi.Qorxurdular ki,onları şovinist və rusifikator sayarlar,bu da o dövrün
ab-havasını duymaq üçün çox önəmlidir.Qurultaydan bir epizodu,bir mükaliməni
gətirmək istəyirəm,çünki bu həm dediyim ab-havanı hiss etmək cəhətdən,həm də
hadisələrin sonrakı inkişafı,istiqaməti baxımından maraqlıdır.
Sonadək inadla öz mövqeyində dayanan Qəlimcan Şərəf:Burda professorlar
Jarikov və Yakovlev latın əlifbasının qəbül olunmasını müdafiə edirlər -deyir və əlavə
edir- Bu yoldaşların «Novıy Vostok» və ya «V borğbe za Novıy Törkskiy alfavit»
məcmuəsində çap olunmuş məqalələrinə müraciət edək.Orda oxuyuruq: «rus
əlifbasının elə üstünlükləri var ki,bu latın əlifbasında yoxdur».Belə çıxır ki,bu adamlar
bir şey düşünür,bizə isə müvəqqəti olaraq başqa fikir soxuşdururlar ki,ərəb əlifbasını
dağıtsınlar.İzn verin professor Jarikovun bəyanətlərinin səmimiyyətinə şübhə
edim.Burda professsor Yakovlev,professor Jarikovun və bu mövedə dayanan
Dostları ilə paylaş: |