Xalqaro birliklar tizimi – si

6-jadval. SI Xalqaro Birliklar Tizimi bilan birgalikda qo‘llashga ruxsat etilgan, SI tarkibiga kirmaydigan birliklar.
	Kattalik	Birlik nomi	Birlik belgisi	SI dagi qiymati
	Vaqt	daqiqa	Daq	1 daq=60 soniya
		soat(a)	Soat	1 soat = 60 daqiqa = 3600 soniya
		kun	K	1 kun = 24 soat = 86 400 soniya
	Yassi burchak	gradus(b,c)	º	1 º = (π /180)rad
		minut	´	1´ = (1/60)º = (π /10800) rad
		sekund(d)	´´	1´´ = (1/60)´ = (π / 648 000) rad
	Maydon	gektar(e)	ga	1 ga = 1 gm2 = 104 m2
	Hajm	litr(f)	L,l	1 L = 1 l = 1 dm3 = 103 sm 3 = 10‒3 m3
	Massa	tonna(g)	t	1 t = 103 kg
	(a) Mazkur birlikning belgisi 9-O‘TXKning 7-Rezolyutsiyasida tasdiqlangan (1948, CR, 70)
	(b) ISO 31, minut va sekunddan ko‘ra, o‘nli kasrlardan foydalanishni tavsiya etadi. Lekin, navigatsiyada munitdan foydalanishning o‘z afzalliklari bor, xususan, Yer sirtining bir minut kengligi va taxminan 1 dengiz mili masofasi o‘zaro tengdir.
	(c) Gon (yoki, gonning muqobili bo‘lgan - grad) yassi burchakning gradusda ifodalangan muqobul nomi bo‘lib, (π/200)rad ga teng. Ya’ni, to‘g‘ri burchak 100 gon ga teng bo‘ladi. gonning eng asosiy amaliy ahamiyati shundaki, Yerning qutblaridan ekvatorgacha bo‘lgan masofa, taxminan 10 000 km ni tashkil qiladi, Yer sirtida har 1 km, Yer markaziga nisbatan 1 sentigon burchak ostida yoy hosil qiladi. Lekin, gon birligidan amalda kamdan kam foydalaniladi.
	(d) Astronomiyada, kichik burchaklarga nisbatan, ´´ yoki milliarksekund tarzida belgilanadigan arksekund (ya’ni, yassi burchak sekundi), mikroarksekund, (mkas); pikoarksekund, (pas) lar ham keng qo‘llanadi. Bunda arksekund, yassi burchak sekundining muqobilidir.
	(e) Gektar birligi va ga belgisi, O‘TXQ tomonidan 1879 yilda qabul qilingan (PV, 1879, 41). Gektar asosan yer maydoni o‘lchovlari uchun qo‘llanadi.
	(f) Litr uchun kichik harfli l belgisi O‘TXQ tomonidan 1879 yilda tasdiqlangan edi (PV 1879, 41). Uning uchun muqobil belgi, katta L harfi, 16-O‘TXQ tomonidan (1979, Rezolyutsiya 6, CR 101 va Metrologia, 1980, 16, 56-57), shaklan o‘xshash bo‘lgan, kichik l (el) harfi va 1 (bir) raqamlarini matnlarda chalkashtirib yuborilishini oldini olish maqsadida qabul qilingan.
(g) Tonna va uning belgisi t, O‘TXQ tomonidan 1879 yilda tasdiqlangan (PV 1879, 41). Ingliz tilida so‘zlashuvchi davlatlarda, ushbu birlik «metr tonnasi» deb yuritiladi1. 1 Ingliz tilida so‘zlashuvchi davlatlarning aksariyatida, xususan, Britaniya va AQSHda bir biridan farq qiluvchi «qisqa» va «uzun» tonnalar ham mavjud. Ularning SI ga nisbatan qiymati, turli davlatlarda ham turlichadir. Bu haqida, ilovada batafsil o‘qiysiz. www.Orbita.Uz kutubxonasi