32
və səlahiyyətlərini də konkret şəkildə müəyyənləşdirmişdi. Höku mət A zərbaycanın dövlət müstəqilliyin i, mövcud
siyasi azadlıqları ləğv edə bilməzdi və aqrar məsələ, həmçin in bunun kimi digər mühü m məsələlər barədə inqilab i qanunları
dəyişdirmə k hüququna malik deyildi. Qa lan məsələ lərdə isə Höku mətə müstəqil hərəkət et mə k səlahiyyəti verilirdi.
Müvəqqəti hökumət altı aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağırmalı idi.
Be ləliklə, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ilk Pa rla menti - A zərbaycan Milli Şurası özünün ilk addımlarını
atmağa başladı. Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il may ın 27-dən iyunun 17-dək davam edən və cəmi 20 günlük ilk
fəaliyyəti dövründə cəmi 7 iclası keçirild i və bu iclaslarda başlıca olaraq iki mühü m qərar qəbul edild i: birincisi -
Azərbaycanın istiqla lı e lan o lundu və İstiqlal bəyannaməsi qəbul ed ild i; ikincisi - Fətə li xan Xoyski başda olmaqla ilk
Azərbaycan Höku məti formalaşdırıldı və 1813 ildən sonra ilk dəfə ola raq Azə rbaycanın müstəqil ida rə olun masına başlandı.
Azərbaycanın bir hiss əsində - Şima li Azə rbaycanda respublika quruluşu yaradıld ı.
1918 il iyunun 17-də hakimiyyətə gələn Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi A zerbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku məti ço x ağır b ir beynəlxalq və daxili şəraitdə, faktiki o laraq, soyqırımı taleyini yaşayan Azərbaycan xalq ını tarixin
qanlı burulğanından çıxarmaq məsuliyyətini öz ü zərinə götürməli oldu. Vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirən bu idi ki,
Bakıda S.Şau myanın başçılıq etdiy i bolşevik-daşnak rejimin in ermən ilərdən ibarət o lan silahlı qüvvələri Gəncəyə doğru
yürüşə başlamışdılar. Artıq Göyçay ətrafında qanlı döyüşlər gedird i. Belə bir şəraitdə, təcili o laraq, müstəqil Azərbaycanın
dövlət quruculuğuna başlandı. Hökü mət yaran mış vəziyyətdən çıxmaq üçün elə ilk günlərdən qəti tədbirlərə əl atdı. İyunun
19-da bütün Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan olundu. İyunun 21-də qırmızı parça ü zərində ağ aypara və ağ
səkkizguşəli ulduz təsvir olunan bayraq azad Azərbaycanın dövlət rəmzlə rindən biri kimi qəbul olundu (bax Dövlət
bayrağı). İyunun 26-da Müsəlman hərb i korpusu Əlahiddə A zərbaycan Korpusuna çevrildi və hə min korpusun komandirinə
general rütbəsi verildi. Diviziya ko mandiri səlahiyyətlərinə malik olan A zərbaycan Korpusunun komandiri Hö ku mətin
xüsusi tapşırığını yerinə yetirməyə başladı ki, bu da, faktiki olaraq, Azərbaycan silahh qüvvələrinin yarad ılması demək id i
(ba x Azərbaycan ordusu). İyunun 27-də Azərbaycan-türk dili dövlət dili e lan olundu (bax Azə rbaycan dilinin dövlət dili
elan edilməsi haqqında qərar). Dövlət quruculuğu daha da genişləndirildi. Tü rkiyədən dərsliklər gətirmə k və müə llimlə r
dəvət etmək barədə qəra r qəbul o lundu. Məktəblər milliləşdirildi. Yen i müə llim kursları və məktəblə r aç ıld ı. Ye lizavetpol
və Qaryaginin tarixi ad ları bərpa olunaraq yenidən Gəncə və Cəbray ıl adlandırıldı. M illi orduya s əfərbərlik keç irildi. İyul
ayının 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratmaq barədə qərar qəbul olundu. Komissiya Birinci dünya müharibəsi
(1914-18) dövründə bütün Cənubi Qafqa z ə ra zisində türk-müsəlman əhaliyə qarş törədilən soyqırımı vəhşiliklərin i və
onların əmlakın ın talan olun ması məsələlərini araşdırıb, cinayətkarları məhkəmə məsuliyyətinə cəlb etməli idi. Hö ku mətin
bu qərarı ilə əslində, a zərbaycanlıla ra qarşı soyqırımla rına hüquqi qiy mət verilməsin in əsası qoyuldu. Bundan əlavə,
Höku mətin
35
nəzarəti a ltında olan əra zidə vəziyyəti sabitləşdirmə k, nəqliyyat, poçt-teleqraf rabitəsi yarat maq üçün də bir sıra
mühü m tədbirlər görü ldü. Avqustun 11 -də hərb i mü kəlləfiyyət haqqında qərar qəbul olundu. Avqustun 23-də Azərbaycan
Xalq Cü mhuriyyətinin vətəndaşlığı haqqında qanun qəbul olundu (bax Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanun). Tarixən
çox qısa vaxt ərzində həyata keçirilən bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, Fətəli xan Xoyski höku mətinin başlıca vəzifəsi
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ha ki-miyyətini ölkənin bütün ərazisində bərqərar et mək, Bakını və onun ətrafla rın ı
Azərbaycan xalq ının düşmənlə rindən tə mizlə mə k idi. Bu isə asan məsələ deyild i. Çünki Qafqa z İsla m Ordusunun və
Azərbaycan Höku mətin in hərbi plan larından xəbərdar olan S.Şau myan Cü mhuriyyət Höku mətinə ə l-qol aç maq imkan ı
vermə mək üçün Ba kı Sovetinin, əsasən, ermənilərdən ibarət olan ya xş ı silahlan mış bolşe-vik-daşnak qoşunlarına Gəncə
üzərinə yürüş əmri vermişdi. Kürdəmir artıq daşnakların əlinə keçmişdi (1918, 12 iyun). Lakin Göyçay uğrunda gedən qanlı
döyüşlərdə türk və azərbaycanlılardan ibarət Qafqaz İslam Ordusu xalq könüllü lərinin fəal kö məy i ilə bolşevik-daşnak hərbi
birləşmə lərini darmadağın etdi. İyunun 20-də Şa ma xı a zad o lundu. Ba kıya yol aç ıld ı. Türk əsgərlə rin in Azə rbaycan hərbi
qüvvələri ilə b irlikdə həyata keçirdiy i mü zəffər İstiqlal yürüşünün növbəti hədəfi Bakı idi.
1918 il sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdən sonra Qafqaz İsla m Ordusu və xa lq könüllü dəstələrinin b irləşmiş
qüvvələri Bakın ı azad etdi. Şəhər S.Şau myanın bolşevik-daşnak rejimindən sonra hakimiyyəti elə keçirən və ingilis generalı
Denstervilin hərbi qüvvələrinin müdafıə etdiy i daşnak və eser-menşevik tör-töküntülərindən - "Sentro-kaspi dik taturası
"ndan təmizləndi.
1918 il sentyabrın 17-də Fətəli xan Xoyski kabinetin in təşkilindən üç ay sonra Cü mhuriyyət Hö ku məti Bakıya
köçdü. Bakı paytaxt elan olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətin in hakimiyyət dairəsi genişləndi. Noyabrın 9-da
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin iyunda qəbul edilmiş dövlət bayrağı üzə rində aypara və səkkizguşəli uldu z təsviri olan
üçrəngli bayraqla əvəz o lundu. İctimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın mü xtəlif sahələrində quruculuq işləri daha da
genişləndirildi. Parlamentli respublika idarəçiliyin in hüquqi norma və qaydalarına sadiq qalan Xoyski höku məti, eyni
zamanda, Müəssislər Məclisinin çağırılması üçün hazırlıq görməyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi komissiya yaradıldı. Milli
Şuranın 1918 il 17 iyun tarixli qərarından hələ 6 ay keçməmiş, daha doğrusu, Hökumətin təkbaşına hakimiyyəti davam
etdirmək səlahiyyəti olduğu halda, Fətəli xan Xoyskinin təşəbbüsü və müraciət inə əsasən, 1918 il noyabrın 16-da
Azərbaycan Milli Şurası yenidən fəaliyyətə başladı. Hökumətin sədri F. x . Xoyskinin təklifi ilə Azərbaycan Milli Şurası
Müəssislər Məclisi çağırmaq işini öz üzərinə götürdü. Lakin Azərbaycan Höku məti bütün bu tədbirləri o lduqca mürəkkəb
tarixi şəraitdə həyata keçirirdi. Məsələ burasında idi ki, Bakının azad olun ması nəticəsində yaran mış əlverişli daxili vəziyyət
uzun sürməd i. Birinci dünya müharibəsində (1914-18) məğ lub olan Türkiyə Mudros barışığına (1918) əsasən öz hərb i
qüvvələrini Cənubi Qafqazdan, o cümlədən Bakıdan çıxarmalı oldu. Cənubi Qafqaz B.Britan iyanın təsir dairəsinə keçdi.
Müttəfiqlərin razılığ ına əsasən, bu zaman İran ın Ənzəli limanında o lan ingilis hərbi qüvvələrinin ko mandanı general
Tomsona Bakını tutmaq əmri verildi. İngilis generalın ın tələbi ilə Os manlı və Azərbaycan hərbi qüvvələri Bakını tərk
etdilər. 1918 il noyabrın 17-də genera l To msonun hərbi qüvvələri Bakıya da xil o ldu. Ba kıda To msonun başçılıq etdiy i
ingilis general-qubernatorluğu yarandı (ba x Bak ıda ingilis general-qubernatorluğu). Ba kı şəhəri və onun neft mədənləri
ingilislərin nə zarətinə keçdi. Azə rbaycanın istiqla lın ın əleyhinə o lan qüvvələr, xüsusən daşnaklar yenidən fəallaşdılar.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müqəddəratı üçün yaranmış həmin ağır şəraitdə Fətəli xan Xoyski Höku məti
müvazinətin i itirməd i. Dövlət quruculuğu davam etdirild i. A zərbaycan Milli Şurasının 1918 il noyabrın 19-da
M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında Azərbaycan parlamentçiliyi tarixinin ço x mühü m qərarları qəbul olundu. O
za man Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti fövqəladə dərəcədə çətin və mürəkkəb şəraitdə fəa liyyət göstərməsinə baxmayaraq,
son dərəcə demokrat ik inkişaf yolu tutdu. 19 noyabr tarixli h ə min ic lasda qeyd olundu ki, Azə rbaycanın əhalisi yaln ız
azərbaycanlılardan ibarət olmad ığı üçün Azərbaycan Milli Şu rasında qeyri millət lər də təmsil olun malıd ır, daha doğrusu,
Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün