24
lər. Bütün bunlara ba xmayaraq, A zərbaycan xa lqı Rusiya ağalığına və Qacarlar İranının şahlıq re jiminə qarşı istiqlal
mücadiləsini dayandırmad ı, ö zünün müstəqil dövlətini yaratmaq üçün dəfələrlə ö lü m-d irim savaşına qalxd ı, şəhidlər verdi.
Rusiyada Birinci rus inqilabı (1905-07), İranda isə 1905-11 illər inqilabı dövründə Azərbaycan xalqı ö zünün müstəqil
dövlətçiliy ini bərpa et mə k, azad lığa ç ıxa raq dünyanın yeni inkişaf ahənginə uyğun olan demokratik idarəçilik sistemi
yaratmaq uğrunda mübarizə aparırdı.
P a r l a m e n t l i r e s p u b l i k a y a d o ğ r u. Bəşəriyyət tarixin in ən dəhşətli və ən qanlı hərb i-feodal müstəmlə kə
rejimi o lan çar Rusiyası da Azərbaycan xalq ının dövlətçilik ənənələrin i məhv edə bilmədi. Əsarət altına salın mış türk-
müsəlman xalq larının milli mənlik şüurunu və qədim dövlətçilik ənənələrini məhv etmək siyasəti yeridən Rusiya
imperatorluğu Cənubi Qafqazı bu siyasətin ən dəhşətli, qanlı qırğın meydanına çevirmişdi. Bu qəddar siyasətin son məqsədi
Cənubi Qafqa zı A zərbaycanın türk-müsəlman əhalisindən "təmizlə mə k", bundan sonra İran və Türkiyəni aradan qa ldırıb,
rahatca isti dənizlə rə ç ıxmaq, bununla da Rusiyanın tarixi arzusuna - Hindistana yetişmək niyyətinə nail o lmaq idi. Məhz bu
məqsədlə də, b ir tərəfdən, İran və Türkiyədən kütləvi surətde köçürülən ermənilər Azə rbay-can torpaqlarında, əsasən
Qarabağın dağlıq bölgələrində, keçmiş Naxçıvan və İrəvan xanlıqların ın ərazisində yerləşdirilir, Rusiya imperiyasının ayrı-
ayrı yerlərindən mü xtəlif mənşəli xristian əhali A zərbaycan ərazisinə köçürülür, d igər tərəfdən də, yerli əhalin in xristianlaş-
dırılması və ruslaşdırılması siyasəti yerid ilirdi. Ən dəhşətlisi isə bu idi ki, həmin qanlı siyasəti daha uğurla həyata keçirmək
üçün ermənilərlə türk-müsəiman lar arasında qırğın lar törədilirdi.
Ölkənin şimal-qərb hüdudlarında da eyni cür siyasət yeridilird i. Çarizm bu regionda gürcü feodallarını Azərbaycan
torpaqlarını tutmağa şirnikləndirir, A zərbaycan və gürcü xalq ları arasına nifaq salmağa çalışırdı. Bir sözlə, Şimali
Azərbaycan çar Rusiyasının milli-müstəmləkəç ilik və soyqırımla rı siyasətinin ən dəhşətli sınaq meydanına çevrilmişdi.
Buna görə də bütün Rusiya imperatorluğu ərazisində məh z qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan Şimali
Azərbaycan çarizmin qəddar milli-müstə mlə kə re jiminə qarşı milli müqavimət hərəkat ının əsas mərkə zinə çevrildi.
İdarə olun mağa deyil, idarə etməyə verdiş etmiş Azərbaycan xalqı özünün qabaqcıl ziyahların ın başçılığ ı il bütün
Rusiyanın türk-müsəlman xalq larının milli azad lıq hərəkatının önünə keçdi. Bu da səbəbsiz deyild i. Çünk
"XlXəsrin sonu-
XX əsrin əvvəlləri, dünyada yeni miinasibətlərin bərqərar olduğu bir dövr kimi Azərbaycan xalqının həyatının bütün
sahələrində də öz təsirini göstərmişdi. Bu dövriin ictimai prosesləri iri sənaye şə hərinə çevrilmiş Bakını biitiin Qafqazın
iqtisadi mərkəzi etmişdi (Heydər Əliyev).
İqtisadi cəhətdən bütün Rusiya imperatorluğunun en iri və ən mühüm mərkəzlərindən biri olan Bakı, həm də öndə
gedən ictimai-siyasi fikir mərkə zi idi.
20 yüzilliyin əvvəllərində Rusiya imperatorluğu dərin hərbi-siyasi və iqtisadi böhrandan xilas olmaq üçün islahatlar
dövrünə qədəm qoyduqda, böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən himayə olunan Azərbaycan ziyalıları hələ
1905 ildən başlayaraq, bütün başqa tələblərlə bərabər, ölkən in türk-müsəlman əhalisinin impe ratorluğu mə rkəzi hakimiyyət
orqanlarında təmsil olun masını, yerli idarəçiliyə və məh kəmə orqanlarında fəaliyyətə cəlb olunmasını tələb edir, bu sahədə
ayrı-seçkiliyin, məhdudiyyətin aradan qaldırılması uğrunda mübarizə aparırdılar. Görkəmli hüquqşünas Əlimərdan bəy
Topçubaşov, Əhməd bəy
Ağayev, Adil xan
Ziyadxanov, Əli bəy
Hüseynzadə, Məhəmməd ağa
Şahtaxtlı və bir ço x digər
milli ruhlu A zərbaycan ziyalıla rı bu hərəkatın önündə gedirdilər.
Şimali Azərbaycan çarizmə qarşı öz azadlığı uğrunda ayağa qalxan bütün məzlu m Şərq xalqlarının mübarizə sim-
voluna çevrilmişdi. Heç də təsadüfi deyil ki, Rusiya imperatorluğunun bütün türk-müsəlman əhalisin i çarizmə qarşı
birləşdirmək və bu məqsədlə vahid siyasi təşkilat yaratmaq ideyası da məh z Azə rbaycanda doğulmuşdu. 1905 ildə
ümu mrusiya müsəlmanların ın Nijni Novqorodda keçirilmiş 1 -ci qurultayında "Rusiya imperiyasında türklərin vəziyyəti və
problemlə ri"nə həsr olunmuş əsas məru zə ilə məh z A zərbaycanın nümayəndəsi Əlimərdan bəy Topçubaşov çıxış et mişdi.
Yeni yaradılmış Ümu mrusiya Müsəlmanları İttifaqın ın ("İttifaqi-müslimin") Nizamnamə və Proqramının yazılmasında da
azərbaycanlı nümayəndələr fəa l iştirak et mişdilər.
Mürəkkəb və çətin şəraitdə aparılan gərgin mübarizə nəticəsində Azərbaycanın tanın mış ziyalıları Əlimərdan
26
bəy Topçubaşov, İsmayıl xan Ziyadxanov, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Məmmədtağı Əliyev, Əs ədulla bəy Muradxanov 1906 ildə
Rusiyanın ilk parla mentinə 1 -ci Dövlət dumasına deputat seçilmişdilər.
Azərbaycan xa lqını Rusiya parla ment ində təmsil edən yüksək təhsil
görmüş bu ziyalıların ikisi ixtisasca hüquqşünas idi: Əlimərdan bəy
Topçubaşov Peterburq Universitetinin, İs mayıl xan Ziyad xanov is ə
Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdilər. Rusiya Dövlət
dumasının ən böyük fraksiyalarından birinə - Müsəlman fraksiyasına sədr
Əlimərdan bəy Topçubaşov seçilmişdi. A zərbaycanlı deputatlar Du ma
tribunasından çıxış edərək, Rusiya imperatorluğunun Cənubi Qafqazda
yeritdiyi milli qırğın siyasətini, xa lqımıza qarşı ayrıseçkiliyi, köçürmə
siyasətini, bütöv bir xalq ın hüquqsuzluğunu, kölə halına salındığını bütün açıqlığ ı və kəskin liy i ilə
tənqid edir, yalnız azə rbaycanlıların deyil, bütün Rusiya müs əlmanların ın mənafeyini müdafiə ed ird ilə r. Deputat İsmayıl
xan Ziyad xanovun Dövlət dumasında çıxış edərkən öz xalqı ad ından çar mütləqiyyətinin ünvanına söylədiyi və o zaman
üçün son dərəcə böyük cəsarət tələb edən aşağıdakı fikirləri Cü mhuriyyətə doğru gələn yolda oddan-alovdan keçmiş istiqlal
mücahid lərinin doğma xalqı üçün kim o lduqlarını ço x aydın göstərir: "Biz (Azarbaycan) bir əsr əvvəl işğal edilmişik. Bizə
heç bir hüquq verilməmişdir. Kölə halına salınmışıq. Milli varlığımıza təcavüz edilmişdir. Bir sıra ali məktəbə qəbul
olunmağımıza qadağa qoyulmuşdur. Dövlət idarələrində türk məmurlarına rast gəlmək mümkiin deyildir. Torpaq
azlığından əziyyət çəkirik. Lakin buraya (Azərbaycana) Rusiyadan axın-axın kəndlilər köçürülür. Bilavasitə dövlətin əli
ilə törədilən milli qırğın zəminində qana boyanmış bu torpaqlarda rus k əndliləri iiçiin planlaşdırdığınız yaşayış
məntəqələri quracaqsınız. Bu, hökumatin gizli surətdə hazırlayıb həyata keçirdiyı "parçala və hökmranlıq et!" idarə
tərzindən başqa bir şey deyildir. İki ildən bəri qan dəryasında boğulan Vətənimdə insan cəsədlərinin üst ündən keçirik.
Artıq səbrimiz tükənmişdir".
2-c i Dövlət dumasının üzv ləri Fətəli xan Xoysk i, Xə lil bəy Xasmə mmədov, Mustafa Mahmudov, Məhəmməd ağa
Şahtaxtlı və Zeynal Zeynalov da, öz sələfləri kimi, çarizmin bütün sahələrdə, o cümlədən dövlət idarəçiliyində yeritdiy i
milli və dini ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı kəskin etira zla rın ı bildirirdilə r.
Azərbaycandan olan deputatların bütün Rusiyanın türk-müsəlman əhalisin in hüquqsuzluğuna qarşı kəskin çıxışları
və bunun güclü oyadıcı təsirinin çarizmi vahiməyə salması, başqa səbəblərlə yanaşı, 1-ci və 2-c i Dövlət du mala rın ın
buraxılmasında az rol oynamamışdı. Məhz buna görə də növbəti, 3-cü Du maya seçkilər zaman ı imperatorluğun türk-
müsəlman əhalisinin yaşadığı Mərkəzi Asiya, Sibir və digər reg ionlar seçki hüququndan məhru m edilmiş, Bakıya isə öz
nümayəndəsini irəli sürmək hüququ verilməmişdi. Elə həmin səbəbə görə də, əvvəlkilərdən fərqli olaraq, 3-cü Dövlət
dumasında bütün Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisini yalnız b ir deputat - Xəlil bəy Xas məmmədov təmsil edirdi. 4-cü
Dövlət dumasında isə bütün Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının yeganə nümayəndəsi Məmməd Yusif Cəfərov idi.
Rusiyanm Döv lət du mala rına seçilmiş a zərbaycanlı deputatların, de mə k o lar ki, ha mısı milli-istiqla l hərə katın ın ən
qabaqcıl nümayəndələri idilər. Du ma deputatları Əlimərdan bəy Topçubaşov, İsmayıl xan Ziyad xanov, Fətəli xan Xoyski,
Xəlil bəy Xasmə mmədov, Mə mməd Yusif Cəfə rov peşəkar hüquqşünaslar idilə r. Məhə mməd ağa Şahtaxt lı isə Sorbonna
Universitetinin d inləyic isi o lmuş, Leypsiq Universitetinin fəlsəfə fakü ltəsini bit irmişdi.
Be ləliklə, Birinc i dünya müharibəsinin (1914-18) gedişində "xa lqlar həbsxanası" olan Rusiya imperatorluğunun
dağılması üçün real tarixi şərait yaranarkən, Azərbaycan xalq ı həm qədim dövlətçilik ənənələrinə görə, həm də qabaqcıl
oğulların ın ən müasir idarəçilik mədəniyyətinə yiyələn məsi baxımından müstəqil dövlət halında yaşamağa hazır id i.
İran şahlığın ın tərkib inə qatılmış olan və Qacarlar sülaləsi tərəfindən idarə edilən Cənubi Azərbaycandan fərqli