12
La kin əra zi məsələ lərini dinc yolla həll et mək mü mkün olmad ı. Birinci dünya müharibəsində məğ lub olan Os manlı
imperiyası hərbi qüvvələrini Cənubi Qafqazdan çıxaran kimi ermənilər daha da fəallaşdılar, ərazi iddiası ilə 1918 ilin
sonunda Gürcüstanla apardıqları müharibə nəticəsində Bo rçalı mahalında Lorini və onun ətraflarını zəbt etdilər. Ermənistan
Azərbaycanın tarixi torpaqlarına olan iddialarını həyata keçirmə k üçün Qarabağ, Zəngəzur, Na xçıvan və digər əra zilə rdə
soyqırımların ı daha da genişləndirdi. Naxçıvanda bu siyasətin qarşısını almaq üçün 1918 ilin noyabrında Araz Tü rk
Cü mhuriyyəti yaradıldı və bu Cü mhuriyyət sonra Cənub-Qərbi Qafqaz De mokratik Cü mhuriyyəti ilə birləşdirildi. Cənubi
Qafqaz dövlətləri arasındakı ərazi mübahisələrini mü zakirə etmək üçün, nəhayət, 1919 il aprelin 25-də Tiflisdə konfrans
çağırıldı. Lakin konkret nəticə verməyən Tiflis konfransı da iyunda işini dayandırdı.
Son dərəcə mürə kkəb beynəlxa lq və da xili və ziyyətə ba xmayaraq, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti əra zi və sər-həd
məsələ lərinə həyati əhəmiyyət verirdi. Cü mhuriyyət Höku mət i Cənubi Qafqa zdakı bütün tarixi A zərbaycan torpaqlarını ö z
nəzarəti alt ında saxla mağa çalışırd ı. 1920 ilin ünvan - təqvimində Xaric i İşlə r Nazirliyin in təqdim etdiyi xə ritə və
mə lu matla r əsasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ə ra zisin i əks etdirən cədvəl nəşr olunmuşdu:
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi (kv. verst və kv. kilometr hesabı ilə)
Ərazinin adı
Kv. verst
Kv. kilom etr
Qeyd
Bakı quberniyası
34276,45
39075,15
Mübahisəsiz ərazi
Gəncə quberniyası
38922,22
44371,29
Zaqatala mahalı
3502,24
3992,54
İrəvan quberniyası*
8647,99
9858,69
Cəmi
85348,90
97297,67
İrəvan quberniyası**
6941,41
7913,17
Mübahisəli ərazi
Tiflis quberniyası***
7618,56
8685,13
Cəmi
14559,97
16598,30
Yekun
99908,87
113895,97
* İrəvan quberniyasının mübahisəsiz ərazisinə daxildir:Şərur-Dərələyəz qəzasının I və II polis sahələri; Naxçıvan qəzasının I, II, III və IV polis
sahələri; Yeni Bəyazid qəzasının I və II polis sahələri.
** İrəvan quberniyasının mübahisəli ərazisinə daxildir: İrəvan qəzasının I, II, III və IV poIis sahələri, Eçm iədzin qəzasının II və III polis
sahələri; Sürm əli qəzasının I, II və III polis sahələri; Yeni Bəyazid qəzasının III polis sahəsinin bir hissəsi;
*** Mübahisəli zonanın tərkibinə Tiflis quberniyasının aşağıdakı hissələri daxildir: Tiflis qəzasının II və III polis sahələri; Sığnax qəzasının V
polis sahəsi; Borçalı qəzasının I, II, III və IV polis sahələrinin bir hissəsi.
Gö ründüyü kimi, Cü mhuriyyətin ərazisi 113,9 min kv. km-ə bərabər id i (o cü mlədən, mübahisəsiz ərazi 97,3 min
k v. k m; mübahisəli əra zi 16,6 min
k v. k m).
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yaşadığı qısa dövr ərzində əra zisin i və sərhədlərin i qoru maq sahəsində mühüm
işlər gördü. Lakin Aprel işğalı (1920) və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin devrilməsindən sonra Sovet Rusiyasının
yeritdiyi ayrıseçkilik siyas əti nəticəsində Azərbaycan əraziləri daha da a za ldıldı. Yeni yaradılan Azə rbaycan Sovet Sosialist
Respublikasının sərhədləri 86,6 min kv. km müəyyən edildi. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ərazisin in 27,2 min
k v. k m-\ Azərbaycan xa lqın ın əlindən alındı.
Əhali. Gü lüstan(1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ma-
sınadək olan dövrdə Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisinə qarşı yeritdiyi ayrıseçkilik siyasəti,
deportasiyalar və soyqırımla rı nəticəsində Şimali A zərbaycan əhalisinin etnik tərkibi, sayı və yerləşməsi məqsədyönlü
şəkildə dəyişdirildi, burada yaşayan azərbaycanlıların sayı xeyli azaldı. Rusiya işğalından sonra ermən ilərin mü xtəlif
ölkələrdən kütləv i şəkildə Şimali A zərbaycan torpaqlarına köçürülməsi etnik-siyasi vəziyyətə ciddi