16
Hə min dövrdə Azə rbaycan Respublikasın ın mübahisəsiz
ərazisində (97,3 min
kv. km) yaşayan əhalinin ü mu mi sayı
2861862 nəfərə bərabər idi, yəni hər k v. k m-ə 29,4 nəfə r düşürdü.
Müsəlmanlar (əsasən, Azərbaycan türkləri) əhalinin 68,2%,
ermənilər 21,4%, gürcülər 0,6%, ruslar 7,5%, digər xa lqların
nümayəndələri isə 2,3%-ni təşkil edirdi. Yu xarıda verilən
rəqəmlərə əsasən, 1916 ildə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
bütün ərazisində (113,9 min kv. km) əhalinin ü mu mi sayı 3,3
milyondan çox idi. Azərbaycan xalqı 1916 ildən sonrakı dövr
ərzində də ermənilərin həyata keçirdiy i kütləv i soyqırımları və
etnik tə mizlə mə lər nəticəsində ağır demoqrafik sarsıntılar keçirmiş,
sayca azalmışdı. Hesablamalar göstərir ki, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin əhalisi 1920 ilin aprel işğalı ərəfəsində azalaraq
təqribən 2,6 milyon nəfərə en mişdi.
Digər tərə fdən, rəsmi mə lu mat lara görə 1920 ildə Azərbaycan
Sovet Sosialist Respublikasının (86,6 min kv. km) əhalisi 1952000
nəfər id i. Bu fa kt əsas götürülərsə, həmin dövrdə keçmiş
Azərbaycan
Xalq Cü mhuriyyətinin mübahisəsiz ərazisində
təxminən 2189250 nəfə r əhali yaşayırdı. Bu rəqə m 1916 ilin
əvvəlinə olan vəziyyətlə müqayisə edildikdə aydın o lur ki,
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu ərəfəsində onun
mübahisəsiz ərazisində yaşayan əhali 700 min nəfərədək
azalmışdı. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə
Azərbaycan xa lqına qarşı törədilmiş soyqırımla rının ac ı nəticə ləri
belə id i.
Tarix. Xa lq Cü mhuriyyətindən əvvəlki dövrdə Azərbaycan
dövlətçiliy i. Dünya tarixində yeni - respublika tipli demokratik
dövlət idarəçiliyi formasının geniş yayılmağa başladığı dövrdə
yaranmış Azərbaycan Cü mhuriyyəti xalq ımızın tarixin ən qədim
qatlarından başlanan dövlətçilik ənənələrin in qanunauyğun
davamı id i.
Azərbaycan xalq ı dünyanın ən qədim və ən zəngin dövlətçilik
mədəniyyətinə ma lik xalq larındandır. Azə rbaycanın təqribən 5
min illik dövlətçilik tarixi vard ır. Mə lu m o lduğu kimi,
Azərbaycan ərazisində ilk dövlət quru mla rı hələ era mızdan əvvəl
4-cü min illiyin sonu - 3-cü min illiyin əvvəllərində yaran mağa
başlamışdı.
Zaman keçd ikcə Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha
da yüksəlmiş, ölkə ərazisində daha təkmil və daha geniş əraziləri
əhatə edən yeni dövlətlər yaran mışdı. Eramızdan əvvəl 1—ci
minillikdən başlayaraq eramızm 1-ci min illiyinin əvvəllə rinədək
Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit, Skif) şahlığ ı,
Atropatena və Albaniya kimi qüdrətli dövlətlə r mövcud
olmuşdur. Bu dövlətlər A zərbaycanda dövlət idarəçiliyi
mədəniyyətinin daha da yüks əlməsində mühüm rol oynamışlar.
Eramızın 3 əsrində Azərbaycam Sasani-İran imperatorluğu, 7
əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi. Lakin təqribən 600 il davam etmiş
İran və ərəb hökmranlığı da Azərbaycanın qədim dövlətçilik
ənənələrini məhv edə bilmədi. 7 əsrdə islam din inin qəbul
olunması ilə Azə rbaycanın tarixi müqəddəratında əsaslı dönüş
yarandı. İslam dini vahid xalqın ın və dilin təşəkkülünə güclü
təkan verdi, A zərbaycan dövlətçiliyin in gələcək inkişafı üçün
daha etibarlı zəmin yaratdı.
17
Xilafət dağıld ıqdan sonra - 9 əsrin ortala rından Azə rbaycanın qədim
dövlətçilik ənənələri yenidən d irçəldi: Azərbaycan torpaqlarında Sacilər,
Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər və Şəki hakimliyi kimi yerli
dövlətlər yarandı. Siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın bütün sahələrində güclü
oyanış baş verməkdə idi. A zərbaycan tarixin in İntibah dövrü başlanırdı.
9 əsrin 70-c i illərindən başlayaraq, yarım əsrdən çox davam edən
tarixi dövrdə bütün Azərbaycan torpaqlarının vahid Azərbaycan türk
dövlətinin - Sacilər dövlətin in tərkib ində olması ölkə miqyasında iqtisadi və
mədəni əlaqə lərin daha da dərinləş məsinə, etnik fərqlə rin aradan qalxması və
Azərbaycan xalq ının forma laşması p rosesinin daha da sürətlənməsinə müsbət
təsir göstərdi. Sacilə r dövləti özünün ən qüdrətli çağlarında Dərbənddən
Zəncana, Xə zər sahillərindən Ani və Dəb il şəhərlərinə qədər geniş əra zilə ri
əhatə edirdi. Sacilərin yeritdiy i uğurlu xarici siyasət Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünün, dövlətçiliyin in qorunub saxlan masında, ölkə ərazisində
etniksiyasi birliyin daha da möhkə mlən məsində mühüm rol oynadı.
11 əsrin ortala rında Ya xın və Orta Şərq tarixində mühü m dönüş
dövrü başlandı. Orta Asiyadan Aralıq dənizi sahillərinə və Dərbənd
keçid indən İran kö rfəzinə qədər geniş əraziləri əhatə edən Böyük Səlcuq
imperatorluğu yarandı. Azərbaycan növbəti oğuz-türk dövlətinin — Böyük
Səlcuq impe ratorluğunun tərkibinə da xil o ldu.
Səlcuq dövrü Azərbaycanın tarixi müqəddəratında həlledic i rol
oynadı. Sultan Alp Arslanın Malazg ird vuruş masında (1071, 26 avqust)
Bizans
imperatorluğunun hərbi qüvvələrini darmadağın etməsilə
Azərbaycanı ələ keç irməyə ça lışan xristian bloku iflasa uğradı. Bizans
imperatorluğunun Cənubi Qafqa zı bütünlüklə xristianlığın təsir dairəsinə
salmaq p lanı baş tutmadı. Xristian amili, ü mu miyyətlə, Cənubi Qafqazda
tənəzzülə uğrad ı. Sə lcuq a xınla rı nəticəsində oğuz-türk tayfaları, qəti olaraq,
Mərkə zi Asiya ilə yanaşı, bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada da başlıca
etnik-siyasi amilə çevrildilə r. Türk-isla m a mili bütün Ya xın və Orta Şərq in, o
cümlədən Qafqazın bundan sonrakı tarixində uzun müddət müəyyənedici rol
oynadı. Azərbaycan türk dili bütün Cənubi Qafqazda, o cümlədən
Azərbaycan ərazisində başlıca ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. Bu a mil
Azərbaycan dövlətçiliy inin təsir da irəsini daha da genişləndirdi.
Böyük Səlcuq imperatorluğunun süqutundan sonra qüvvətlənən
Şirvanşahlar və Eldənizlər (Atabəylər) dövlətləri Azərbaycan xalqın ın
dövlətçilik ənənələrin in daha da yüksəlməsində mühüm ro l oynadılar.
Yaxın və Orta Şərqin ən qüdrətli dövlətinə çevrilən Eldənizlər
dövləti Azərbaycan xalq ının etnik-siyasi tarixində xüsusilə böyük rol oynadı.
Eldənizlə rin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan türklərinin hərb i-siyasi təsir
dairəsi, Azərbaycan türk dili və mədəniyyətinin yayıldığı əra zi daha da
genişləndi. Beləliklə, Ərəb xilafətinin tənəzzü lündən sonra Qafqazda, habelə
bütün Yaxın və Orta Şərqdə türk-islam imperatorluqların ın rolu artdı.
Sacilər, Şirvanşahlar,