18
Salarilər, Rəvvadilə r, Şəddadilə r, Şə ki hakimliyi, Sə lcuqlar,
Eldənizlə r, Monqollar, Elxanilər-Hü laku lar, Tey murilər, Os manlıla r,
Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar və başqa
türk-islam sülalələrin in idarə etdikləri eyniadlı dövlətlər təkcə
Azərbaycanın, həmç inin bütövlükdə Cənubi Qafqa zın deyil, eyni
zamanda bütün Yaxın və Orta Şərq in dövlətçilik tarixində dərin iz
qoydular. Azə rbaycan uzun za man bu dövlətlərin əksəriyyətinin mə rkə zi
vilayəti,
Təbriz
isə
paytaxtı
oldu.
Bu
böyük
türk-islam
imperatorluqlarının b ir ço xunu məhz Azərbaycan -türk əsilli sülalələr
idare edirdilər.
15-18 əsrlərdə Azə rbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da
zənginləşdi. Bu dövrdə Şərq in geniş ərazili Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu,
Səfəvi və Əfşar imperatorluqla rı b ilavasitə A zərbaycan-türk sülalə ləri
tərəfindən idare olunurdu. Bu mühüm a mil ölkənin da xili və beynəlxa lq
əlaqələrinə müsbət təsir göstərir, Azərbaycanın hərbi-siyasi təsir
dairəsini, A zərbaycan dilinin fəa liyyət meydanının genişləndirir,
Azərbaycan xalq ının maddi və mənəvi mədəniyyətinin daha da inkişaf
etməsinə əlverişli şərait yarad ırdı.
Ağqoyunlu və Səfəvi sülalələrinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan
Şərq ö lkələri ilə yanaşı, Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzəsi ölkələrindən
başlamış, u zaq İngiltərə və Skandinaviyaya qədər bir ço x Avropa
dövlətləri ilə d iplo matik əlaqə saxlay ırdı. Uzun Həsən, Şah İs mayıl Xətai,
Şah Təhmasib, Şah Məhəmməd Xudabəndə, Şah Abbas və b. Azərbaycan
hökmdarların ın saraylarında ço xsaylı Qərb dip lo matları Azərbaycanla sıx
qarşılıq lı əlaqələr yaratmaq üçün danışıqlar aparmışdılar. Azərbaycan
Şərqlə Qərb arasındakı qarşılıq lı əlaqələrdə mühü m rol oynamaqda
davam edirdi.
Səfəvi dövlətin in süqutundan sonra hakimiyyətə gələn görkə mli
Azərbaycan-türk sərkərdəsi Nadir şah (1736-47) keç miş Səfəvi
imperatorluğunun sərhədlərin i daha da genişləndirdi. O, 1739 ildə, Deh li
də daxil o lmaqla, Şima li Hind is tanı ələ keçirdi. Lakin Nadir şahın bu
geniş ərazidə qüdrətli mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq planları baş tut-
mad ı.
Nadir şahın ölü mündən sonra onun idarə etdiyi geniş ərazili
imperatorluq süquta uğradı. A zərbaycan torpaqlarında yenidən yerli
dövlətlər yarandı. Beləliklə, 18 əsrin 2-ci yarısında Azərbaycan (həm
Şimali, həm də Cənubi) xırda dövlətlərə — xanlıqlara və sultanlıqlara
parçalandı. Ölkən in hərbi-siyasi tənəzzül dövrü başlandı. A zərbaycanın
qədim dövlətçilik ənənələ rin i yaşadan ayrı-ayrı xan lar bir-b iri ilə rəqabət
apararaq, bütün ölkəni yenidən vahid dövlət çərçivəsində birləşdirməyə
çalışsalar da, bu heç bir nəticə vermədi. Siyasi pərakəndəlik daha da
dərinləşdi.
Bununla, Azərbaycanı işğal etməyə çalışan yadelli
təcavüzkarla rın əlinə ço x ə lverişli fürsət düşdü.
18 əsrin sonunda Azərbaycan-türk sülaləsi olan Qacarlar (1796-
1925) İranda hakimiyyətə gəldilər. Qacarlar vaxtilə Səfəv ilərin və Nadir
şahın hakimiyyəti altında olmuş bütün əraziləri, o cü mlədən Azərbaycan
xanlıqlarını, sul-
23
tanlıqların ı yeniden mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirmək siyasəti
yerit məyə başladıla r. Be lə liklə, Qacarlarla həmin dövrdə Cənubi
Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal etməyə çalışan Rusiya
imperatorluğu arasında uzunsürən müharibələr dövrü başlandı.
Azərbaycan torpaqları iki böyük dövlət arasında qanlı müharibələr
meydanına çevrild i. Rusiya tərəfindən hərbi əməliyyatlara başçılırı
edən və ərazi vədləri ilə şirnikləndirilən ermeni və gürcü generalları
əllərinə düşmüş fürsətdən istifadə edərək, Azərbaycanın dinc
əhalisinə qarşı dəhşətli soyqırımları törətdilər. Gü lüstan (1813) və
Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən müstəqil Azərbaycan
dövlətlərinin - xanlıqların və sultanlıq ların varlığ ına son qoyuldu.
Ölkə iki imperatorluq arasında bölüşdürüldü: Azərbaycanın şimalı
(Şimali Azərbaycan) Rusiyaya, cənubu (Cənubi A zərbaycan) isə
Azərbaycan-türk əsilli Qaca rla r sülaləsinin idarə etdiyi İran
şahlığına qatıld ı. A zərbaycan xalqın ın şimalda ruslaşdırılması,
cənubda isə farslaşdırılması dövrü başlandı.
Rusiya Şərqə doğru daha da irəliləmək, isti dənizlərə yol
açmaq və Hindistana yetişmək üçün azərbaycanlıları Cənubi
Qafqa zdan tama milə sıxışdırıb çıxara raq siyasəti yeritməyə başladı.
Bunun üçün, ilk növbədə, Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə
arxalandı, o cümlədən Azərbaycanın xristian-alban əhalisindən
istifadə etdi. Müsəlman əhalinin zorla xristianlaşdırılmasına
başlandı. Beləliklə, Bizans imperatorluğunun süqutundan sonra
Cənubi Qafqa zda xristian a mili yenidən dirçəldildi. Rusiyadan
xristian əhalinin Azərbaycana köçürülməsinə cəhd göstərildi. İlk
za manlar bu siyas ət baş tutmadıqda, işğal olunmuş Azərbaycan
torpaqlarına, xüsusən Qarabağın dağlıq bölgələrinə, həmçinin keçmiş
İrəvan və Naxçıvan xanlıqların ın ərazisinə qonşu ölkələrdən kütləvi
surətdə ermənilə r köçürü ldü. Türkiyə ilə hə msərhəd olan Qərbi
Azərbaycan ərazisində - keç miş İrəvan və Na xç ıvan xanlıqla rın ın
ərazisində "Erməni v ilayəti" yaradıldı. Bununla, Azərbaycan
ərazisində gələcək erməni dövlətinin əsası qoyuldu. Bundan əlavə,
1836 ildə Azərbaycan Albaniya dövlətinin yadigarı o lan müstəqil
Alban kilsəsi ləğv olundu və erməni Qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə
verildi. Belə liklə, Azərbaycanın qədim əhalisi olan xristian
albanların qriqorianlaşdırılması və erməniləşdirilməsi üçün daha
əlverişli şərait yaradıldı. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yeni ərazi
iddialarının əsası qoyuldu. Bütün bunlarla kifayətlənməyən çar
Rusiyası daha çirkin siyasətə də əl atdı: erməniləri silahlandıraraq,
türk-müsəlman əhalisi üzərinə qaldırdı və azərbaycanlılara qarşı
kütləvi q ırğın lar törətməyə başladı. Eyni zamanda, Rusiyadan
xristian əhalinin Azərbaycana köçürülməsinə diqqət artırıldı.
İranın şahlıq rejimi də Azərbaycanın cənub torpaqlarında,
mah iyyətcə, eyni cür siyasət həyata keçirird i.
Ço x çəkmədən, müstəqil yaşamaq ənənələrinə malik o lan
Azərbaycan xa lqın ın həm şima lda, hə m də cənubda azadlıq
mübarizəsi gücləndi. Nəticədə, əvvəllər Azərbaycana yiyələn mək
üstündə öz aralarında qanlı müharibələr aparmış Rusiya və İran dövlətləri Azərbaycan xalqın ın azad lıq mübarizəsinə qarşı
"etibarlı" müttəfiqlərə çevrildi-