Xalqpedagogikas I

1.2.2. O’qitishning 4 pog’onali usuli
B u usul AQSh da paydo bo’lib sanoat korxonalarida konveyerli ishlab chiqarish ko’paygan sari shunday o’rgatish usullari zarur bo’lib qoldiki, ishchilar bir xilda qaytariladigan qo’l ko’nikmalarini iloji boricha tez va mukammal ravishda o’rganib olishlari kerak edi.
Bu usulda amaliy ko’nikmalarni o’zlashtirish jarayoni 4 pog’ona doirasida kechadi. Bu pog’onalarning nomi: «Tushuntirish», «Nima qilish kerakligini ko’rsatib berish», «Ko’rsatilgan tarzda qaytarish», «Mashq qilish». Ya’ni amaliyot o’qituvchisi talabalarga avval kichikroq bir ish bosqichini tushuntirib beradi, keyin nima qilish kerakligini qilib ko’rsatadi. So’ng talaba shu ish bosqichini ko’rsatilgan tarzda qaytarishi (imitatsiya qilishi) kerak. Talaba qaytarib qilayotgan paytida amaliyot o’qituvchisi xatolarini to’g’rilab turadi (maqtaydi yoki tanqid qiladi).
Unday keyin esa shu ish bosqichi mashq tarzida talaba uni mukammal o’zlashtirgunicha ko’p marotaba qaytariladi.
Bu usul psixologiyada asoslangan bo’lib, bixeviorizm (ya’ni inson o’zini tutishiga oid) nazariyalardan olingan. Dastlab hayvonlar ustida o’tkazilgan eksperimentlar yo’lida olingan natijalar keyinchalik insonga nisbatan qo’llanila boshlangan. Bu erda qo’zg’ovchi va reaktsiya kabi elementlar hamda konkret o’lchanishi mumkin bo’lgan ko’rsatgichlar muhim rol o’ynagan. Chunki olimlar fikri bo’yicha reja asosida ishlatilgan tashqi qo’zg’ovchilar va nazorat qilinishi mumkin bo’lgan reaktsiyalargina etarli darajada tekshirilishi mumkin va shundan kelib chiqib, umumiy ilmiy xulosalar chiqarish mumkin deb hisoblangan.
Quyidagi ilmiy xulosalarni ta’kidlab o’tish zarur:
1. O’zlashtirish (o’rganish) - bu «qo’zg’ash ta’siri-reaktsiya» ketma-ketligi takrorlanishining natijasidir. Shu takrorlar soni qancha qo’p bo’lsa o’zlashtirish natijasi shuncha yaxshi bo’ladi. («Takror orqali o’rganish» printsipi).
2. Ikkinchi qo’zg’ovchi birinchi qo’zg’ovchi bilan birgalikda tez-tez ishlatilib tursa, u birinchi qo’zg’ovchining o’rnini bosa oladi. («Shartli reflekslar orqali o’rganish» printsipi).
3. O’zlashtirishda erishilgan yaxshi natijalar maqtab turilsa, bunday natijalar ko’payib boraveradi. («Kuchaytirish orqali o’rganish» printsipi).
4. Aniq bir maqsadga qaratilgan tarzda ishlatilgan maqtov va jazolar orqali deyarli istalgancha tegishli o’zini tutish tarzlari o’zlashtirilishi va yana yo’q qilinishi mumkin.
Amaliyotda o’rganish uchun esa bundan quyidagi xulosalar chiqarildi:
Qo’zg’ovchi sifatida berilgan har bir qisqa savolga iloji boricha to’g’ri javob berilishi bilan uni darrov (masalan «Yaxshi javob!» deb) maqtab qo’yish kerak. Noto’g’ri javob ham ochiq va oydin tanqidlanishi (tanbehlanishi) lozim.
Yoki amaliyotda: talabalar bir iloji boricha qisqa ish bosqichi bilan tanishtiriladi, so’ng uni qaytaradilar va to uni mukammal bilmagunlaricha mashq qiladilar. Bu ham ochiq va oydin tan olinishi kerak. Bu erda kichik o’quv bosqichlar katta ahamiyatga ega.
Bugungi kunda bu usulga ba’zi didaktik elementlar qo’shilib, mukammalashtirildi. Bundan tashqari bosqichlarni biroz murakkabroq qilishga harakat qilinmoqda. Ya’ni shunday mashqlar ham kiritilishi mumkinki ular doirasida talaba birdaniga bir necha ko’nikmalar va operatsiyalarni amalda bajarishi kerak. «Tushuntirish» va «nima qilishni ko’rsatib berish» pog’onalari esa bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Hayvonlar ustida muvaffaqiyatli o’tkazilgan eksperimentlar asosida olimlar inson o’zini tutishini istagancha manipulyatsiya qilish (boshqarish) mumkin deb hisoblab inson fikrlashidagi ichki jarayonlarni batamom e’tibordan tashqarida qoldirishgan chunki ular faqat bir jonzot tashqi qo’zg’ovchilarga qanday reaktsiya qilishlarini o’lchagan xolos.
Ko’nikmalarni o’rgatishda esa bu usul o’zini juda ham yaxshi oqladi. Shuning uchun bu usul kasbiy-texnikaviy sohalarda eng avvalo ish o’rnida kerakli ko’nikmalarni o’rgatishda kelajakda ham muhim rol o’ynaydi.