Xayitov sh. N., Artikova d. M., Musayeva j. K

14.6. Investitsion faoliyat samaradorligini tahlil qilishda vaqt omilini
hisobi
Vaqt omili hisobi loyiha samaradorligini baholashning muhim tamoyillaridan
biridir. Bu hisob pullarning vaqtdagi qiymati nazariyasi tushunchalariga asoslanadi,
unga ko`ra bittagina pul summasi vaqtda joriy paytga nisbatan, masalan, inflyatsiya,
pul mablag’laridan muqobil foydalanish imkoniyatlari (pulni innovatsion loyihaga
kiritmaslik, balki bankka qo`yish mumkin va ularning qiymati vaqt davomida
o`zgaradi), ushbu ob`ektga investitsilar kiritish bilan bog’liq xatarlar va noaniqlilik va
boshqa sabablar tufayli har xil qiymatga ega bo`lishlari mumkin.
Ilmiy tadqiqotlarni boshqarish doimo o`zgaruvchan sharoitlarda amalga
oshiriladi. Shuning uchun ITTKIni doimo takomillashtirish zarur. Iste`molchilarning
talablari o`zgarishi mumkin.
Menejer ITTKIni dasturini boshqara turib, dinamik loyihalarni boshqarish
bilan to`qnashadi. ITTKI ning samaradorligi bozorda aniqlanadi.
Bozor segmentining asosiy xarakteristikalari to`rt o`zaro bog`liq o`zgaruvchilar
bilan ifodalanadi: bozor hajmi, narx, texnik samaradorlikka talab va vaqt.
Loyihani tanlash alternativ qarorlarni faol izlash bilan bog`liq.
ITTKI portfeli turli loyihalardan tashkil topgan: yirik va kichik; tugallashga
yakin va boshlanadigan. Xar bir loyiha resurslarini talab qiladi.
Portfel ma`lum konturga ega bo`lishi va barqaror bo`lishi kerak.
Ma`lum bir davrda portfeldagi loyihalar soni loyihalar xajmidan bog`liq. U
tadqiqot uchun zarur bo`lgan resurslarning umumiy xajmi va bir loyihani amalga
oshirish uchun zarur bo`lgan xarajatlar bilan o`lchanadi.
Portfeldagi loyihalar soni (n) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
xarajatlar
gan
sarflanadi
loyihaga
Bir
byudjeti
ITTKI
Davrdagi
n


---

360
Kichik loyihalardan tarkib topgan portfel ko`proq ishonchliroq. Odatda hamma
loyihalarning faqat 10% muvaffaqiyatli bo`ladi. Lekin kichik loyihalar kam sotish
hajmiga ega bo`lgan (kam foyda potentsialli) yangi mahsulotlarni ishlab chiqishga
qaratilgan.
Portfelning umumiy bahosi o`rtacha rentabellik ko`rsatkichi bilan beriladi.
Loyihalar rentabelligi (Ri) quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Ri = Pi /Zi
Bunda,
Pi
– i loyihadan olinadigan foyda;
Zi
– i loyiha xarajatlari;
i
– loyihaning navbatdagi raqami.
Har bir portfel rentabelligi o`rtacha rentabellik bilan aniqlanadi.
Rentabellik ko`rsatkichlari asosida afzallik koeffitsientini hisoblash mumkin
(Kp):
Kp = Ra/ Rb
Masalan, ikkita loyihadan iborat ikki portfel taklif qilinadigan bo`lsa, ularni
baholash uchun dastlab ikkita birinchi loyihaning rentabelligi, so`ng ikkita ikkinchi
loyihalarning rentabelligi taqqoslanadi. Buning uchun birinchi loyihaning rentabelligi
ikkinchi loyihanikiga bo`linadi. Xuddi shunday amal ikkinchi loyihalar uchun ham
o`tkaziladi. Agar Ra / Rb > 0 bo`lsa, birinchi loyihaning rentabelligi afzal
hisoblanadi. Agar Ra / Rb < 0 bo`lsa, unda loyiha rentabelliklari teng baholanadi yoki
B loyihaning rentabelligi yuqori hisoblanadi. Lekin, har qaysi loyiha o`zining
individual rentabelligiga (Ri) va xarajatlarning shakllanishida ma`lum bir xarajat
hissasiga ega (Dzi = Zi / Z). Bu shundan dalolat beradiki, demak, umumiy afzallik
koeffitsienti (Kp) rentabellik bo`yicha va xarajatlar tarkibi bo`yicha afzallik
koeffitsientlari tizimi ko`rinishida ifodalanishi mumkin.
Rentabellik bo`yicha afzallik koeffitsienti:
Kr = Rai * dzai / Rbi x dzai
Xarajatlar tarkibi bo`yicha afzallik koeffitsienti:
Kdz = Rbi * dzai/ Rbi * dzbi

---

361
Shunday qilib, umumiy afzallik koeffitsienti quyidagi formula orqali
aniqlanadi: