Xayitov sh. N., Artikova d. M., Musayeva j. K

p = Rai * dzai / Rbi * dzbi
Investitsion harorni qabul qilishda vaqtning har xil davrlarida amalga
oshirilgan xarajatlar va foydalarni tenglashtirishni bilish, ya`ni bo`lg’usi pul
summalarini vaqtni hozirgi payti (investitsion haror qabul qilingan payt - )ga
diskontlashtirish
yo`li bilan
olib
kelish kerak.
quyidagi
oddiy misolda
diskontlashtirish operatsiyasi (murakkab foizni teskari operatsiyasi) texnikasini
namoyish etamiz.
Mayli bugun biz R teng pul summasiga egamiz, uni biz bankka r ga teng foiz
stavkasi ostida bankka qo`yishga haror ?ildik. t - yildan keyin bizning bank
hisobimizda qancha pul bo`ladi?
Bu hisoblash uchun formulani (murakkab foizlarni hisoblash formulasini)
iterativ ravishda oson chèhariladi.
Bir yildan keyin hisobda bo`ladi.
Ikki yildan keyin -
.... t - yildan keyin - .
Ushbu murakkab foizlarni hisoblash formulasidan diskontlashtirish formulasi
oson chiqariladi. Demak, mayli R noma`lum bo`lsin, F(t) va r ma`lum. Bunda
-murakkab foizlarni hisoblash koeffitsienti,
-esa diskontlashtirish koeffitsenti deb ataladi. (bunda r diskontning stavkasi,
bu misolda foiz stavkasi).
Innovatsion
loyhalar moliya-iqtisodiy samaradorligini
baholashning
mavjud usullarini quyidagi asosiy guruhlarga bo`lishi mumkin:
Oddiy yoki strategik usullar;
Diskonlashtirish (yoki dinamik) usullari.
Iqtisodiy samaradorlikni baholashning oddiy usullari (mezonlari):
1. O`zini o`zi qoplashi muddati.
O`zini o`zi qqoplashi muddati (T')- bu vaqt davrining davomiyligi bo`lib, uning
ichida loyiha bo`yicha faoliyatdan tushumlar (ya`ni loyihaning foydali - V (t))

---

362
loyihani amalga oshirish xarajatlari S (t) ni qoplaydilar. Ya`ni, o`zini o`zi qoplash
muddati T'- bu Tning eng kichik miqdori, uning uchun
yoki , uning uchun
Bu usulning soddaligi uning afzalligi bo`ladi, bu resurslarni etishmasligi
sharoitlarida loyhalarni tezroq baholashga imkon beradilar.
O`zini o`zi qoplash muddati ko`rsatkichining asosiy kamchiligi shundan
iboratki, u innovatsion loyhani amalga oshirilishining butun davrini hisobga olmaydi,
demak, bu muddatdan tashqarida yotgan kiritmalardan barcha qaytarishlar unga ta`sir
ko`rsatmaydi. Shuning uchun ko`pincha bu ko`rsatkich loyihani tanlashning mezoni
bo`lib xizmat qilmaydi., balki cheklash sifatida foydalaniladi (o`zini o`zè qoplashi
muddati belgilangan vaqtdan ko`proq bo`lmasligi kerak).
2. Summar foyda.
Bu oddiy (pullarning vaqtli qiymatini hisobga olmasdan) ko`rsatkich loyihani
amalga oshirishdan keliá chiqqan yig’ma qiymatiy natijalar va xarajatlarning farqi
sifatida aniqlanadi.
Bu yerda - loyiha yashash davri vaqtli oraliqlarining soni.
3. Investitsilarning retabelligi (ROI-return on investment)
Bu, yana foydaning oddiy me`yori deb ataluvchi ko`rsatkich yillik foydaning
loyihaga kiritilgan investitsiyalarning nisbati sifatida aniqlanadi (odatda bu
ko`rsatkichni hisoblash uchun loyihani to`liq ishlab chiqarish quvvatiga chiqqan yili
tanlab olinadi).
bu yerda T- loyihani to`liq ishlab chiqarish quvvatiga chiqqan yili.
Ushbu usulda hisoblab chiqilgan miqdor investitsion xarajatlarning qanday
qismi rejalashtirishninã bir oralig’i davomida foyda ko`rinishida qoplanishini
ko`rsatadi.
Ko`pincha bu miqdorni samoya daromadligining o`rtacha darajasi bilan
taqqoslanishi loyihani amalga oshirilishini maqsad ga muvofiqligi haqidagi xulosaga
olib keladi.
Iqtisodiy samaradorlikning diskontlantirilgan mezonlari:

---

363
Diskontlashtirilgan mezonlar pullarning vaqtdagi har xil qiymatini hisobga
oladi. Umumiy ko`rinishdà diskont stavkasi (r) quyidagicha taqdim etilishi mumkin:
, bu yerda
IR (inflation rate) -iflyatsiya sur`ati,
MRR- (minimal roleof return) -foydaning eng kichik haqiqiy me`yori, ya`ni
pul mablag’laridan muqobil foydalanishda olinadigan foydaning eng kam me`yori.
IR (risk of investments) - investitsion xatar darajasini hisobga oluvchi
koeffitsient.
Ammo aniq investitsion loyihalarni ishlab chiqishda diskont stavkasini
hisoblash muammosi ko`rib chè?ilmaydi. Odatda u ekzogenli miqdor (ya`ni
tashqaridan berilgan) sifatida beriladi va ?oidaga ko`ra, teng kreditli foiz
(sarmoyaning muqobil qiymati)ga tegishli bo`ladi. Ko`pgina firmalar diskont
stavkasini uzoq muddatli bank kreditlari bo`yicha o`rtalashtirilgan foizli stavkalardan
kelib chiqqan holda belgilaydilar.
Bir necha muqobil loyihalardan tanlab olishda daromadlikning ichki me`yori
yagona ziddiyatli bo`lmagan ko`rsatkich bo`ladi. U ko`rib chiqilayotgan loyihalarni
investitsiyalardan foydani ko`paytirish maqsad ida ishonchli ranjirovkasini amalga
oshirishga imkon beradi.
Shunday qilib, innovatsion faoliyat samaradorligining tahlili innovatsiyalar
menejmentining dolzarb vazifasi bo`ladi, u innovatsion loyihalarni boshharishga
tizimli yondoshishni ?o`llash asosida ?al qilinishi mumkin.
Xulosa
Tadqiqot loyihalari
- innovatsion loyihaning bir shakli hisoblanadi. Tadqiqot
loyihalari deganda, dolzarb nazariy va amaliy vazifalarni bajarishga qaratilgan
tadqiqotlar rejasi tushuniladi. Bu ishlab chiqiladigan rejalar ijtimoiy-madaniy, xalq
xo`jalik va siyosiy ahamiyatga ega va ularda ilmiy asoslangan qarorlar keltiriladi.
Ko`p loyihalar har kungi faoliyat bilan bir qatorda amalga oshiriladi. Lekin ba`zan
loyihani amalga oshirish ishchi guruhlarni tashkil etishni talab qiladi.
Har bir loyiha quyidagi zarur elementlarni o`z ichiga olishi kerak
:

aniq nomlanishi;

---

364

qisqa anatatsiya (ish xaqida qisqacha ma`lumot);

bajaruvchilar soni;

bajarish muddatlari;

bir yilga mo`ljallangan moliyalashtirish hajmi.
Loyihani amalga oshiradigan tashkilotning rahbari va uni amalga oshiruvchilar
tug`risidagi ma`lumot muhim ahamiyat kasb etadi.