192
axtarılan hədəfin yerləşdiyinə uyğun gəlir. Mənfi anomaliyalar bir
qayda olaraq sulfid yataqları, kömür layları, antrasit və qrafit layları
üzərində əmələ gəlir.
Şək.71. Potensial üsulu ilə müşahidə sxemi (a) qradient potensialı (b)
ÖC ölçmə cihazı.
Şək.72 Təbii sahə üsulu ilə aparılan işin nəticələri. a- Tərkibində
müxtəlif metallar olan damarlar üzərində sahə qrafiki. b-Damar üzərində
bərabər potensiallı izoxətlərin planı.1. Tərkibində müxtəlif metallar olan
damar. 2. Damarları özündə yerləşdirən mühit.
193
Yeraltı süzülüb axan suları öyrənən zaman müxtəlif işarəli
anomaliyalara təsadüf oluna bilər, bu, suyun axma istiqamətindən
asılıdır. Süzülüb gələn lay suyu üzərində mənfi, mənbə üzərində isə
müsbət anomaliya müşahidə olunur. Təbii sahə suyun altında
gizlənən süzülüb axma mərkəzinin aşkar edilməsində böyük rol
oynayır, bu, su anbarlarının altında süzülüb axan suların istiqamətini
izləməyə imkan verir. Bunun üçün bir məntəqədən müxtəlif
istiqamətdə müşahidələr aparılır (şəkil 73).
Şək.73. Yeraltı suların axma istiqamətinin təbii elektrik sahəsi üsulu ilə
təyini. a-qəbuledici xətlərin yerləşdirilməsi. b-
U dəyişməsi.
Mərkəzi müşahidə nöqtəsindən bütün istiqamətlərdə potensiallar
fərqini ölçmək qəbuledici (M
1
N
1
M
2
N
2
) xətlərin uzunluğuna uyğun
məsafədə aparılır. Kəsiklərinin sonu
U
1
U
2
U
3
U
4
bir-biri ilə
birləşdirirlər və səkizə oxşar fiqur alınır. Bu fiqurun uzun oxu yeraltı
suların axma istiqamətini göstərir. Axımın istiqaməti əmələ gələn
qradientin işarəsindən asılıdır: məntəqə axma istiqamətindən aşağıda
yerləşmiş olsa, orada potensial böyük olacaq. Misal üçün əgər şəkil
73 b-də N
1
məntəqəsində potensial, M
1
məntəqəsindəki potensialdan
çoxdursa, deməli suyun axma istiqaməti M
1
-dən N
1
tərəfədir.
Nəticədə demək lazımdır ki, şaquli zondlama üsulu çox sadədir,
səmərəlidir və əlverişli geoloji şəraitdə yaxşı nəticələr verir.
§ 63.SÜNİ YARADILMIŞ QÜTBLƏŞMƏ ÜSULU
194
Süni yaradılmış qütbləşmə üsulu yerdə yaranan ikinci elektrik
sahəsini öyrənir. Bu hadisə yerə uzun müddət sabit cərəyan
buraxmaqla müşahidə olunur. Bu halda maye və bərk fazaların
sərhədində, nəmli süxurun məsamələrində, tərəfdən dielektriklərin
yanında elektirik cərəyanını yaxşı keçirən mineral olduqda bunlar
arasında elektrokimyəvi reaksiya baş verir ki, bunun hesabına ikinci
elektirik sahəsi yaranır. Bu prosesə yüklənərək qütbləşmə adı
verilmişdir.
Kristalik quruluşa və elektron keçiriciliyinə malik olan yüklənərək
qütbləşmiş mineralların xüsusiyyəti akkumlyator hadisəsinə oxşayır
(Şəkil 74). Yüklənmənin vaxtı artdıqca qütbləşmənin intensivliyi
artır. Bu çox hallarda məsamələrə dolmuş elektrolitin tərkibin, onun
zənginliyindən, məsamələrin quruluşundan asılıdır və qütbləşmə
üsulun hidrogeoloji və dağ-mühəndis geologiyasındakı məsələlərin
həllində istifadə olunmasını göstərir. Qütbləşmə üçün 3-5 dəqiqə
kifayətdir ki
U
sp
ozünün maksimum qiymətini alsın. Cərəyan
kəsildikdə AB xəttində verilən elektrik sahəsi bir anlığa yox olur,
qütbləşmə sahəsi isə müəyyən vaxt keçdikdən sonra sıfır olur.
Qütbləşmə sahəsinin azalması birinci saniyədə baş verir, ona görə də
birinci sahə kəsilən kimi ölçməni aparmaq lazımdır.
Şək.74. Süni yaradılmış potensialın qiymətinin
U
sp
yüklənmə və
boşalma zamanı t-dən asılılığı.
Qütbləşmə sahəsinin hesablanması aşağıdakı kimi aparılır: 1)
qütbləşmə dövrü MN xəttində
U
sp
, 2) AB xəttində cərəyan şiddəti
195
İ
AB
, 3)MN xəttində cərəyan kəsildikdən sonra
U
qütb
, gərginliyidir.
Bu aldığımız qiymətlərlə
f
U
sp
/I,
f
=
U
qütb
/
U
sp
∙100 %
faizlə hesablanılır ki, burada
f
süxurun fərz olunan qütbləşməsi
adlanır və faizlə ölçülür.
Müxtəlif ərazilərdə qütbləşmə üsulun təcrübi istifadəsi göstərir
ki, müxtəlif filizsiz süxurların qütbləşməsi 2-4%, filiz kütlələri üçün
6%-dən çox olur. Orta qradient üsulu ilə iş aparıldıqda, qrafiklər
xəritəsi və profil boyu
f
və
f
qrafiki qurulur (Şəkil 75).
Şək.75. Orta qradient qurğusunda fərz olunan qütbləşmə
f
və fərz
olunan xüsusi müqavimət
f
, qrafiki (a, b) və ŞEZ (v,q) 1-boş yumşaq çök-
mələr; 2-özündə yerləşdirən süxur; sulfid dənəcikləri;3-kasıb;4-zəngin.
Şaquli zondlama qurğusu ilə müşahidə zamanı biloqarifmik
kağızda
f
və
f
əyriləri qurulur (şəkil 75 c,q) və ölçülən
kəmiyyətlər üçün şaquli kəsilişlər qurulur. Alınan nəticələri ancaq
keyfiyyətcə təhlil edirlər. Hədəfi özündə yerləşdirən süxurların
Dostları ilə paylaş: |