Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
345 L R dalğası interferensiya dalğalarıdır, şaquli müstəvi üzrə yayılaraq polyarizasiya olunur. Reley dalğalarında hissəciklərin hərəkət trayektoriyası ellips formasında olur. Reley dalğalarının gərginliyi rəqs mərkəzinin yerləşdiyi dərinliyin azalması yəni dalğa cəbhəsinin əyrilik radiusunun azalması ilə ekspotensial qanunla artır. Reley dalğaları dərinlikdən asılı olaraq sönür, dalğa mərkəzinin çox dərinlikdə yerləşməsi nəticəsində Reley dalğaları hiss olunmur, bu da dərin fokuslu zəlzələlərin olmasını göstərir. Mərkəz arasında məsafənin artması ilə həcmi dalğalar səthi dalğalara nisbətən tez sönürlər, ona görə də böyük məsafələrdə səthi dalğalar həcmi dalğalardan intensivliyinə görə güclü olurlar. Lyava dalğaları interferensiya olmuş səthi dalğalardır və üfüqi olaraq polyarizasiya olunub. Bunlarda hissəciklər dalğanın yayılma istiqaməti perpendikulyar rəqsi hərəkət edir. Dalğa cəbhəsinin yayılma sürətinə həcmi dalğanın yayılma sürəti deyilir. İnterferensiya olunmuş rəqslərin cəbhəsi yoxdur, buna 346 görə də səthi dalğaların yayılma sürəti faza və qrup dalğa sürəti ilə təsvir olunur. İnterferensiya olunan dalğanın ayrı-ayrı harmonik hissələrinin yayılma sürətinə faza sürəti deyilir. Qrup sürət isə impulsun maksimum əyilmə sürətidir. Qrup və faza sürətləri aşağıdakı münasibətlə bağlıdırlar. d d f f f 1 Burada V qr.. qurup, V f faza sürətidir.ω isə dalğanın tezliyidir. Yayılan dalğanın faza sürəti tezlikdən asılıdırsa, onda dalğa dispersiyaya malikdir. Nə vaxt ki, faza sürəti tezlik artdıqca azalırsa, onda dalğa normal dispersiyaya malikdir (V qr. >V f. ) əksinə olan halda (V qr. >V f. ). Lyava dalğalarının yayılma sürəti dalğanın uzunluğundan asılıdır, yəni L o dalğası dispersiya olunur. Reley dalğasının dispersiyası Yer qabığının laylardan ibarət olması ilə əlaqədardır. Bircinsli fəzada Reley dalğaları yayıldıqda dispersiya olunmur. Səthi 347 dalğaların sürəti təxminən məkanda uzununa dalğaları 0,9-f bərabərdir. Yer qabığının quruluşu müxtəlif l.dwhkw səthi dalğaların qiyməti ilə təyin olunur. Səthi dalğaların çıxışının tapılması sürətin hesablanmasının ən zəif yeridir, çünki Reley dalğaları dispersiya olunur. İkinci çətinlik də ondan ibarətdir ki, Reley və Lyava dalğaları bir-birinin üzərinə düşür, ancaq Reley dalğaları seysmoqrammada şaquli komponentlə qeyd olunur, burada Lyava dalğası olmur. Müşahidə olunan dispersiya əyrilərinin araşdırılması Yer qabığının müxtəlif nəzəri modellərinin qurulmasından ibarətdir və müşahidə olunan dispersiya əyrisi ilə yaxşı uyğun gələn nəzəri modellərin seçilməsindən ibarətdir. Səthi dalğaların araşdırılması zamanı Avrasiyanın şərq hissəsi üçün Yer qabığının üst qatının 33 km qalınlığa malik olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Yer qabığının okean və kontinent altında müxtəlifliyinin təyini imkanı yarandı. Şəkildə nəzəri dispersiya əyrisi (2-4) modeli üçün: su layının 348 qalınlığı 5,57 km-də elastik dalğanın sürəti 1,52 km/s və sıxlığı 1 q/sm 3 bunun altında yatan eyni qalınlıqlı əsas süxur layında uzununa dalğanın yayılma sürəti 6,9 km/s, eninə dalğanın sürəti 3,18 km/s, sıxlığı 2,67 q/sm 3 təsvir olunur. Maxaroviçiç səthi (M) bu layı altda yatan ultraəsasi süxurlarda yayılan uzununa dalğaların 8,1 km/s sürətinə bərabər götürülməsi ilə eninə dalğaların 4-6,8 km/s sürəti ilə və 3 q/sm 3 sıxlıqla ayrılır. Reley dalğalarından başqa Yer qabığının quruluşunu öyrəndikdə Lyava dalğalarından istifadə olunur. Şəkildə qalınlığı 6 və 15 km olan bazalt qatında iki nəzəri dispersiya əyrisi verilmişdir. Bu layda uzununa dalğaların yayılma sürəti 3,71 km/s-ə bərabərdir, və altda yatan qat üçün 4,5 km/s-dir. Sürüşmə modulun nisbəti 2 / =1,76 ya bərabərdir. Səthi dalğaların təhlili Yer qabığının asılı olmayan üsulunu verir. Bunun müvəffəqiyyətlə tətbiq olunması üçün okean və kontinentdə səthi dalğaların qaçma yolunu ciddi ayırmaq lazımdır. 349 Səthi dalğaların araşdırılması Yer kürəsində üç növ Yer qabığı ayırmağa imkan verir – okean, kontinent (qitə) keçid. § 125. Yer qabığının növləri və geofiziki təsviri və onun geoloji təbiətinin təyini. «Yer qabığı» termininin məzmunu geoloji dəlillərin toplanması, təhlili və ümumiləşdirilməsi prosesində təkamülə məruz qalıb. Bu termini şüşəyəbənzər substrat kristallik qabıqdan fərqləndirmək üçün istifadə edirlər. 1909-cu ildə yuqoslav seysmoloqu A.Maxaroviçiç aşkar etdi ki, zəlzələ baş verdikdə seysmik dalğanın yayılma vaxtını seysmoqrammadan hesabladıqda uzununa dalğaların sürətinin müəyyən sərhədlərdə sıçrayışla dəyişməsini fərz etmək lazımdır 8,0-8,25 km/s. Hal-hazırda Yer qabığının alt sərhədini Maxaroviçiçin səthi kimi qəbul edirlər, yaxud onu Moxonun sərhədi adlandırırlar. M sərhədini uzununa dalğanın sürəti ilə 7 km/s və bundan böyük laydakı sürətlə 8,0-8,25 km/s ayırırlar. 350 Geofiziklər «qranit», «bazalt» çatlar terminindən istifadə edirlər, bu çatların tərkibini təsvir etmir, sadəcə olaraq seysmik kəşfiyyatda qranit bazalt süxurları üçün dalğanın müxtəlif sürəti ilə təyin olunur. «Qranitoid» lay termini sinonim kimi layda uzununa dalğanın 5,5-6,5 km/s sürəti kimi istifadə olunur. Bazaltda və qabbroda dalğanın sürəti 6,25-7 km/s-dir, ona görə də Yer qabığını bu sürətlə təsvir edən qatı şərti «bazalt qatı» adlandırırlar. § 126.Yer qabığının tipləri. Yerin xarici kövrək qabığı (litosfer) 70-dən 400 km-ə qədər dəyişir. Litosfer bazalt, qranit qabığını və ultraəsasi hissənin üstünü bura daxil edir. Qabıq üst mantiyadan Moxoroviçiç sərhədi ilə ayrılır. Litosfer daha özülü qatda yerləşir, buna astenosfer deyilir. Astenosfer yüksək temperaturu və plastikliyi ilə təsvir olunur. Ərimə baş verən temperaturaya soli- dus temperaturu deyilir. Solidus izotermi üstündə litosfer yerləşir, bu izotermdən aşağıda astenosfer yerləşir. Konkret ərimə 351 temperaturu süxurun maddi tərkibindən və suyun olmasından asılıdır. Belə güman olunur ki, bu temperatur nəmli süxurlar üçün 1000 C və quru süxurlar üçünsə 1200 C təşkil edir. Maddənin qismən (1-10%) əriməsi uzununa dalğaların yayılma sürətinin azalması ilə sübut olunur. Astenosfer ilə litosfer arasındakı sərhəd ehtimal ki, kəskin fərqlənmir, o V 3 elektrik keçiriciliyi və temperaturun artması ilə ayrılır. Şəkildə Yer qabığının quruluşunun modeli göstərilmişdir. Bu təxminən litosferın üçdən birini, yaxud yarısını əhatə edir. Seysmik dəlillərin təhlili əsasında 4 tip Yer qabığı ayırırlar: kontinental, subkontinental, subokeanik, okeanik (şəkil). Mak Donald daha dəqiq ayırmalar apararaq 5 tip Yer qabığı ayırmışdır: 1) normal okean tipli; 2) cürbəcür normal okean tipli, bazalt qatın qalınlığının artması ilə fərqlənən; 3) keçid tipli, çox da böyük olmayan okean tipli hövzə üçün səciyyəvi olan; 4) cavan, az qalınlıqlı tektonik kontinental; 5) kontinental, hansı ki, qranit və metamorfik süxurlardan ibarət geniş qalxanlar inkişaf edir. 352 Okean qabığında M sərhədi okean səviyyəsindən 10-11 km aşağıda yerləşir. Onun yığılmış süxurlarının orta qalınlığı 5 km-ə yaxındır, bu qatda uzununa dalğaların yayılma sürəti 6,4-6,9 km/s- dir. Okean qabığında 6 km/s sürətli qat yoxdur (qranit) və 0,7 km/s yaxın sürətlə təsvir olunur (qalınlığı 1 km-ə yaxın mantiyada 8,2-8,4 km/s). Qabıq sıxlaşmamış və az sıxlaşmış çöküntü ilə örtülüdür. Seysmologiyanın dəlilləri göstərir ki, kontinental massivlərdə (qalxanlarda) Lyava dalğalarının faza sürəti artır, lakin Sakit okean qabığında və kontinentin tektonik aktiv zonalarında isə azalır. Cənubi Amerikada və Avstraliyada astenosferdə qalxan, altında az sürətli layın (0,1-0,2 km/s) Sakit okeanın altındakı daha dərinlikdə başlanması ehtimal olunur. M sərhədi Yer kürəsinin bütün ərazilərində yayılmışdır, ondan əks olunan dalğalar istinad dalğları adlanır. M səthi düzənlikdə girintili-çıxıntılıdır, amplitudu 5-10 km-dir, orogen qurğuların birləşmə zonalarında amplituda 10-15 km-dir. Avrasiya qitəsində 353 qabığın qalınlığı orta hesabla 50 km, bəzi Yerlərdə isə 70 km-ə çatır. Üst hissədə çökmə qat sürətin böyük qradiyenti (3-5 km) ilə təsvir olunur. Çox dərində yerləşmiş çökmə süxurlarda sürət dəyişən işarəli qradiyentlə fərqlənir. Çökmə qatı qalınlığı 0-dan 20 km-ə qədər dəyişir. Müxtəlif quruluşlarda (qalxımda, qədim və cavan qırışqlıq ərazilərində 10-30 km dərinlik hüdudunda lay aşkar olunub ki, dalğanın azalmış qiyməti ilə təsvir olunur, yəni sürətin inversiyası müşahidə olunur. Sürətin inversiyası süxurun tərkibi ilə yox, bu dərinlikdə təzyiq və temperaturun təsiri ilə izah olunur. Yer qabığının keçid tipli zonası kontinentdən okeana qədər Yer qabığının və üst mantiyanın horizontal istiqamətdə xassələrinin və quruluşunun kəskin dəyişməsi, M səthinin relyefinin mürəkkəbliyi və qalın çökmə qatla təsvir olunur. 354 § 127. Qlobal plit tektonikası. İndiki yüz illiyin 60-cı ilinə qədər geologiyada geniş faktiki materiallar toplanmışdır. Materikin geoloji quruluşu, təfsnilatı ilə göstərilmiş, onun hüdudunda ayrı- ayrı geoloji regionlar ayrılmışdır. Yer səthinin 2/3 hissəsini əhatə etmiş okeanın öyrənilməsi nəticəsində prinsip etibarı ilə yeni geoloji konsepsiya hazırlanmışdır. Müəyyən edildi ki, bütün okeanın dibinin relyefi vulkanik materialdır, okean dibinin lojasının püskürmə süxurları bazaltlardan ibarətdir. Qitə şelflərindən kənarda dərin sular altında quyu qazma ilə yalnız təbaşirin və paleogenin cavan süxurları çıxmışdır (150 mln ilə qədər). E.K.Bullard göstərmişdir ki, okean dibinin lojasının əmələ gəlməsi geoloji yaşın 4%-ni təşkil edir. Məlum olmuşdur ki, qitələr çox qədimdir, nəinki okeanlar, okean ortası uzanan sualtı dağ silsiləsindən ibarətdir. O, Lena çayının mənsəbindən başlayaraq Şimal Buzlu Okeandan keçib İslandiyanı və Atlantik okeanı, Cənubi Afrikanı kəsərək, Hind okeanına dönür, Hind okeanında okean ortası sualtı dağ silsiləsi iki qola ayrılır: biri Ədən körfəsinə 355 və Qırmızı dənizə uzanır, o biri Avstraliya ilə Antarktida arasından Sakit okeana uzanır. Silsilənin qılıcının eni 30 km-lik vadilərə bölünüb (riftlər). Rift seysmik fəaldır, orada zəlzələlərin mərkəzi yerləşir (episentr). Ora müasir lavalarla doludur, bazaltlarla təqdim olunub və qızğın istilik seli ilə təsvir olunur. Silsilənin qılıcı və rift vadiləri eninə parçalanmalarla yerini dəyişmişlər. Mərkəzi rift vadisində okeanın dibi əmələ gəlir. Bu vadinin divarlarının çatlaması və hərəkəti hesabına əmələ gələn çatlarla lava tökülməsi hesabına yaranır. Bu proses xətt boyunca uzanmış maqnit anomaliyasının yaratdığı müsbət və mənfi zonalarından ibarətdir. Şəkildə orta okean dağ silsiləsinin rift zonasında zolaq şəklində anomaliyası göstərilmişdir, mərkəz hissəsindən eninə transform qırılmaları keçir. Müəyyən olunmuşdur ki, okeanın dibinin yüksək hissələri maqnitli süxurlardan ibarətdir. Maqnit anomaliyasının qiyməti göstərir ki, maqnitlənməyə fəal kütlənin üst kənarı okeanın dibinin səthində yerləşir. 356 Rift zonasında zolaqlı maqnit anomaliyası axıb tökülən lavanın soyuması zamanı qalıq maqnitlənmə vektorunun istiqamətini özündə əks etdirir. E.K.Bullardın dediyi kimi əgər Yerin maqnit sahəsinin dəyişmə diapazonu məlumdursa, bu zolaqları okean dibinin əmələ gəlmə izoxronu kimi baxmaq olar. Qütb yerdəyişmələrinin yaşını paleomaqnit və radioaktiv üsullarla öyrənirlər. Paleomaqnit üsulla hər bir zolağı əmələ gətirən yaşının təyini, radioaktiv üsulla təyin olunan yaşla təsdiq olunur. Bu Sakit və Atlantik okeanında dərin su altında çox sayda qazılan quyulardan götürülən nümunələrdən alınan məlumtlardan təyin edilmişdir. İki qonşu plitənin sfera üzərində biri-birindən aralanma hərəkətində olduğunu Eyler tənliyindən istifadə olunaraq təyin edilir. Bu nisbi hərəkət şaquli oxun yaxınlığında hərəkətini fırlanma hərəkəti kimi təsvir etmək olar. Oxun keçdiyi nöqtə spredinqin qütbü adlanır. Bu nəzəriyyəyə əsasən plitələrin hərəkətinin bərpa modeli təbaşir dövrünə qədər dəyişmə xüsusiyyətləri göstərilmişdir. Maqnit 357 kəşfiyyatına və dərin sualtı quyu qazmaya əsasən yeni okean dibinin əmələ gəlməsinin sürəti dağ silsiləsi oxunda 2-20 sm/il olduğu təyin edilmişdir. Bu sürət çox böyükdür, 100 milyon il ərzində plitə üfüqi istiqamətdə 20.000 km hərəkət etdirməlidir, təxminən Yerin ekvatorunun uzunluğunun yarısı qədər. Deməli, elə proseslər mövcuddur ki, okean qabığı üst mantiyaya qayıdır və sonra yenidən okean dibində lavanın axıb tökülməsi şəklində və maqmatik intruziya şəklində dağ silsiləsinin oxunda yenidən yaranır, qırılmış zonalarda anomaliyası yaxşı göstərir, g- əyrisi göstərir ki, M sərhədi nov zonasında okeandakına nisbətən daha dərində yerləşib. Geoloji olaraq zəlzələ qurşağı ada qövsündə, okean novunda və andezit vulkan zonasında əmələ gəlir (Sakit okean ərazisində, İndoneziya, Karib dənizi, Cənubi Amerika ilə Antarktida arasında Skoşa qövsü rayonunda). Seysmologiyanın dəlillərinə əsaslanaraq elə zonalar qeyd olunub ki, burada plitələr aşağı üst mantiya üfüqi səthə bucaq altında batırlar. Dərin olmayan zəlzələlər dənizə tərəf 358 dönən, dərin fokuslu zəlzələlər isə quruya tərəf çevrilmiş zonalarda əmələ gəlir. Plitələrin batma sxemi zəlzələ zamanı əmələ gələn dalğaların sürəti ilə yenidən qurulur, soyuq batan plitədə sürət rlitəni əhatə edən isti süxura nisbətən böyükdür. Üç növ əsas plitə sərhədi məlumdur: cavan qabıq əmələ gələn orta okean dağ silsilələri, transform parçalanmaları, hansı ki, plitələr biri-birinə nisbətən hərəkət edir, nov sərhəd qitə ilə okean arasında olur (E.K.Bullard, 1975). Bu plitələrin sərhədləri zəlzələ xəritələrində izlənir, bu da onların hərəkətini və inkişaf tarixini izləməyə imkan verir. Paleomaqnit tədqiqatlar qitə plitələrinin dreyfinin öyrənilməsinin ən vacibidir, əlavə olaraq fərz olunur ki, süxur əmələ gəldiyi dövrdə mövcud olan Yerin maqnit sahəsi istiqamətində maqnitlənir və geoloji vaxt miqyasında özünün ilkin maqnitlənməsinin heç olmasa bir hissəsini saxlayaraq bizim dövrə qədər gətirib çatdırır (A.İ.Xramov). 359 Qalıq maqnitlənmənin təbaşirdən kembriyə qədər geoloji dövrləri üçün ölçmələrinin nəticələrinin ümumiləşdirilərək maqnit qütbünün vəziyyəti və qədim en dairəsinin bərpa olunmasına nail olurlar (Cədvəl 1-ə bax). Məlum olmuşdur ki, hər bir dövr üçün qitələrin qədim en dairələri qitələrin müasir vəziyyətinin en dairələrinə uyğun gəlmir, bu da qitələrin dreyfinin mövcud olmasının sübutudur. Qitələrin dreyfinin fərziyyəsini verən A.V.Veqenerin dediyi kimi qitə plitələri okean plitnin üzərində sürüşür, ancaq müasir təsəvvürlər göstərdi ki, qitə plitələrinin dreyfi okeanın dibi ilə birlikdə hərəkət edir. Geoloji dəlillərin təhlili göstərdi ki, qitənin həqiqi sərhədi qitə şelfinin sahil xətti yox, onun xarici qurtaracağı olur. Bəzi rayonlarda məsələn qərbi Afrikada 2 milyard yaşa malik olan süxurlar şərqdə yatan 500 mln yaşlı çökmə süxurlarla təmasdadır. Bu süxurun ayrılma xüsusiyyəti ilə Braziliyada olan süxurlarda təkrar olunur, onda şimali, cənubi Amerika, Avropa və Afrika bir 360 qitə kimi birləşmiş olublar. Maqnit xətti anomaliyası Atlantik okeanının açılmasını izləməyə imkan verir, hərçənd ki, bu proseslərin bəzi hissəsi məlum deyil (məsələn, Karib dənizi və Arktika arxipelaqının Qrenlandiya ilə birləşməsi rayonu). Nov rayonlarında plitələrin parçalanıb dağılması baş verir, ancaq qranit plitəsi yüngül olmasına baxmayaraq üst mantiyanın daha sıx maddəsinə bata bilmir (şəkil). Zəncirvari andezit vulkanları yuxarı qalxan yavaş əriyən plitələrlə əlaqədardır. Qitələrin ayrılma prosesi Qırmızı dəniz rayonunda Ədən və Kaliforniya körfəzlərində müşahidə olunur. Əgər plitələrin hərəkəti böyük həcmli faktiki geoloji-geofiziki dəlillərlə təsdiq olunduğu halda, onun hərəkət mexanizmi bir neçə fərziyyə üzərində qurulur. Məsələn, güman olunur ki, plitin hərəkəti istilik konveksiyası hesabına olur, enerji mənbəyi isə radioaktiv qızma ola bilər. Neft-qaza əlverişli olan çökmə hövzələrin əmələ gəlməsi və təsnifatı qlobal plit tektonikası ilə əlaqədardır. 361 Dünyanın ən böyük neft, neft-qaz ehtiyatı Afrika və Asiya plitələri arasında yerləşib. Hər hansı ərazinin geoloji quruluşunu geofiziki üsulla tədqiq etdikdə çöküntülərin quruluşu və yerləşdiyi şərait, həmçinin maqmatizmin təzahürü kompleksdə öyrənilir. Geofiziki materialların geoloji araşdırılmasından sonra tektonik rayonlaşma işləri aparılır. Geofiziki üsulun üstü bir neçə kilometrdən çox qalın çökmə əmələ gəlmələrlə örtülmüş ərazilərin və çox dərinə batmış özülün geoloji quruluşunu tədqiq etdikdə çox böyük rol oynayır. Tektonik rayonlaşmada geofiziki üsulla həll olunan əsas məsələ tədqiq olunan ərazinin əsas quruluş elementlərinin yerləşdiyi yerini, qarşlıqlı əlaqəsini və xüsusiyyətini öyrənməyə gətirib çıxarır. Regional tektonik rayonlaşmada kompleks geofiziki və geoloji tədqiqatlar qarşısında aşağıdakı böyük problemlər qoyulur: platformanın quruluşunun öyrənilməsi, qırışıqlıq ərazilərini, böyük tektonik-quruluş elementlərinin sərhədlərinin öyrənilməsi. 362 Özülün qırışıqlıq, dərinə batmış metamorfikləşmiş əmələ gəlmə- lərinin geofiziki üsulun köməyi ilə tədqiqində özülün yerləşdiyi dərinlik, onun səthinin relyefi və daxili quruluş elementləri, eyni zamanda maddi tərkibi, özülün daxilində, həm də onun səthinə çıxan maqmatik əmələ gəlmələr təyin olunur. Regional məsələlərin həllində və tektonik rayonlaşmada bütün geofiziki üsulları kompleksdə istifadə etmək vacibdir: qravi - kəşfiyyat, maqnit kəşfiyyatı, elektrik və seysmik kəşfiyyatlar. Havadan maqnit Yer səthində qravikəşfiyyat planalmanın nəticələri 1:200000, 1:100000 miqyasda bilavasitə tektonik rayonlaşmada istifadə olunur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|