Xezer denizinin beynelxalq huquqi statusu

Xezer denizinin beynelxalq huquqi statusu.
Sovet Ittifagi dagildigdan sonra Xezer denizinin statusu, habele onun dibi ve orada olan tebii ehtiyyatlar ile bagli murekkeb sual ortaya chixdi. AR Konst M11- xezer denizinin (golu) AR-a mensub olan bolmesi AR erazisinin terkib hissesidir.
Xezer hech bir digr deniz ve ya okeana chixishi omayana qapali daxili deniz, daha dogrusu goldur. SSRI zamani bu iki dovlet arasinsa SSRI ve Iran- muz meselei olmayib. Bir sira muqavieller var idi. Mes 1921 fev Rusiya- Iran dostluq muw-si. 1940 mart ticaret ve Gemichilik haqqinda sazish. Bu gun de de status bu muq+e esasen tenzimlenir. Huquqi status hel olunana kimi.
Astaradan – hesenquluya kimi duz xettle Irana 14%, SSRI-e 86 % dushdu. SSRI ise oz payidnaki razileri sovet respoubliklara arasinda bolmushdu. Azerbaycan 21 % dushmushdu. SSRI dagilanda 1991ci il Almati deklarasiya qebul eden dovletler varies dovletler olduygu ucun butun bey ohdelikleri y.yetircekelerine teminat verdiler.
1940 cil il muq-de esasen 10 mil goturulurdu. Her iki dovlket bundan kenara chixsa hech vaxt mubahise yaranmirdi. SSRi dovrunde respublikalar arasinda Xezer denizinde formal serhedler mueyyen olunmamasi, praktikada ise neftchixarma emelleiyatlari bu be ya diger resoublikanin muvafiq muessisesine- hemin respublikanin deniz zonasina yaxinlig esasinda- heva olunmushdu. Mehz ona gore de SSRI parchalandigdan sorna Guneshli, Chiraq, Kepez yataglari uchun kontraktlar uzre dnaishiqlar yalnzi AR hokumeti ter-den aparilirdi. Eynile Qazaxistan ve diger resp+ da.
Belelikl,e sovet dovrundeki praktika ve adet huququ Xezerde resubliklar arasinda daxili inizbati serhedlerin olmasini de fakto tanidi. Yeir gelmishken 1982-ci il Konv-i Xezere tetbiq edile bilmez. O denizler ve kenalar haggindadi.
Adeten su hovzesinde ortag serhedler ashagidaki kimi sechilir- chaylarda- TALVEQ- en derin kanalin orta xetti, Goller ucun ise- EKVIDstansiya- orta xett goturlur.
Belelikle, BH Xezer denizinde serhedlerin delimitasiyasini telebe dir ve burada serhedler, esas etibarile ekvidstansiya pronsipi, yeni beraberdayanma prinsipi esasinda ayir edile biler. AZerbaycna hokumetinin isnad etdiyi bu pronsip Qazaxistan ve Rysiya ter-dend e desteklenir.
1998-Rusiya- Qazaxistan, 2003-Rusiya AR muq+i var.
Ancag Turkemnistan ve Iran qeyri konstruktiv movge numayish etdirir.


Xezer denizinin statusu: tereflerin movgeyi
Məlum olduğu kimi, hem Gulustan, hemde Turkmenchay muq+de Xezer Rusiyanin daxili denizi kimi qeyd olunmsuh ve burada herbi sonanma saxlamaq huququ ancaq Rusiyaya aid olmushdur. Bu fajktor sonralar 1921 fev 26-da Rus-Iran muqavilesinde, habele 1940ci il muq-de yene de Rusiyanin xeyrine olmushdur.
Xezer denizinin sektorlara bolgusu 1970ci ilde SSRI-de aparilmish bolguye esaslanir ve Xezer etrafi sovet resp+i ozlerine mexsus bolgulere malik olmushlar.
SSRI dagilmasindan sonra esrin kontrakti etrafinda dansihlarin bashlanmasi Xezerin huquqi statusu meselesini ortaya chixarmish ve ilk novbede Iranla, Turkmenistan barishmaz movqe numayish etdirmishler. Chunki Xezer denizinin 11%i, yeni Astara-Hesenquqlu xettinden Cenubda olan hisse Irana mexsusdur. Az, Turkm, Rusiya 20%lik payla , Qazaxistan ise 29%lik payla ishtirak edir.
Iran ve Turkmenistanin Esrin Muq-den kenarda qalmasi onlarin Xezer denizi ile bagli orta variant temin etmir.
Xezerin bolgusu ile bagli 1)12 millik erazi, 2)orta xett uzre bolgu 3)kondominimum variantlari vardi ki, Iran sonuncu varianti teleb edir. Bu ise Xezer denzinin 5 beraber hisseye bolunmesi ve her bir dovletin 20% payla temin edilmesi demekdir.
Hetta Esrin Muq-de Iranin tehriki ile muq-nin ishlemesi ile bagli bele bir qeyd var ki, hemin qeyde gore Azeri, Guneshli, Chiraq yataqlarinda ishler yalniz Xezerin h/s mueyyen edildikden sonra bashlaya bilerdi.
Aparilmish danishiqlar, xususile Putinin 2001ci il yanv-da Bakiya seferi zamani elde edilmish razilashmalara gore denizin dibi bolunmeli, sethi ise umumi shekilde istifade olunmali idi. 1999-2004 arasinra aparilmish danishiglar zamani Az- Qazaxistan- Rus gosterilen bolgu ile bagli muq+ imzaladi.
Xezerin h/s-nun mueyyenleshdirilmesi etrafinda mubarize Xezeretrafi d+in QIET-a benzer siyasi ve iqtisadi birliyinin yaradilmasi problemini aktuallashdirdi.