Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
78 ləri bir arada görən Mövlana isə deyirdi: “...kafirsən, müsəl- mansan, bütpərəstsən, hətta din düşmənisənsə, bizim ümid qapı- mız sənin üzünə açıqdır, gəl” (35), “...ayrılıq gediş tərzindədir, yolun həqiqətində deyil” (32, 193). Hətta İstanbul civarından bir nəfər keşiş onun müridi olmuşdu (32, 192). Şəms Təbrizli isə bildirirdi: “Mən kafirəm, sən müsəlmansan. Müsəlman kafirin içində amma. Aləmdə kafir hanı? Göstər, səcdə edim ona. Sən mənə kafirəm de öpüm səni” (32, 58). Bütün dinləri eyni dərə- cədə dəyərləndirən Şəbüstəri isə deyirdi ki: Bu məqamda büt eşqin və vəhdətin (birliyin) rəmzidir, Zünnar bağlamaq isə xidmətə bağlanmaqdır. Küfr də, din də varlıqla bağlı olduğu üçün Vəhdət (birlik) elə bütpərəstliyin özüdür. Bütün əşyalar, varlığın rəmzidir, O cümlədən biri də elə bütdür. Ey ağıllı insan yaxşıca düşün, Büt varlıq baxımından batil deyil. Bil ki, bütü yaradan da ulu Tanrıdır, Yaxşının yaratdığı hər şey yaxşıdır (14, 148). Altıncısı, sufilər islam düşüncəsində əsgi elmlərdən bəhrələn- məklə dövrünün elm və biliklərini xeyli inkişaf etdirərək zəngin- ləşdirdilər. Bilik, mərifət, elm və düşüncədən hasil olan yetkinlik və ariflik kimi izah olunan İrfan qavramıda daha çox sufilərə aid edilirdi. Digər tərəfdən, islamda olan intellektual boşluğunu və dini professional çatışmazlığını sufizm xeyli dərəcədə aradan qaldırdı. İbn Rüşd, Əl Qazzalı, Əl Farabi, Əl Ərəbi, Cüneydi, Bistamı, Şəbüstəri, Ömər Sührəverdi, Cəlaləddin Rumi, Firəddin Əttar və yüzlərlə digər nəhəng dini intellektuallar və dini professionallar yetişdi. Təsadüfi deyil ki, dövrünün bu intelek- 79 tuallarının bir çoxu müctəhid, üləma kimi islam aləminin dəyər verdiyi səviyyələrə yüksəlmişdi. Qeyd edək ki, bütövlükdə islamın inkişaf edərək yüksəliş dövrü keçirdiyi XII -XV yüz- illiklər həm də sufiliyin çiçəkləndiyi bir dövr idi. Təbii ki, bu üst- üstə düşmələr təsadüfi deyildi. Çünki elm və mədəniyyətdə, dini şərhlərdə və s. də onların gətirdikləri yeniliklər bütövlükdə, islam mədəniyyətinin çiçəklənməsimə, inkişafına ciddi təkan vermiş oldu. Elm və mədəniyyətdəki bu yeniliklər və inkişaf dünyada islamın nüfuzunun artmasına, eləcə də bu nailiyyətlərdən bütün dünya bəhrələnməyə başladı. Görkəmli ingilis tədqiqatçısı Uott Montqomeri təsdiq edirdi ki, „1100-cü ildən demək olarki 1350- ci ilə qədər olan dövrdə avropalılar intellektual və mədəni cəhətdən ərəblərə uduzurdular“ (36, 17). Yeddincisi, toplum sufiləri əxlaqi-mənəvi cəhətdən aşınmış mövcud dini-siyasi elitaya qarşı alternativ olaraq görürdü. Din adına idarə edənlərin dünya malına aşırı meyllənmələri, dini və əxlaqi məsələlərdə baş verən əyintilərin, sosial-iqtisadi həyatdakı köklü dəyişikliklər və ağır mənəvi - psixoloji və sosial - iqtisadi durum, tez-tez baş verən müharibələr, köçlər və s. dindarları mövcud islama və onun təmsilçiləri olan dini-siyasi elitaya qarşı passiv etirazçıya çevirmişdi. Onlar müxalif saydıqları sufiləri dü- şüncə və etiqad fərqliliyinə baxmayaraq qəbul edirdilər və sevir- dilər. Digər tərəfdən, sufilər dövrünün digər dini təlimlərinə rəğ- mən bütövlükdə aləm haqqındakı düşüncələr və etiqad fərqlili- yini daha saf, daha təmiz din uğrunda mübarizə apardıqlarını bildirirdilər. Onlar “rəsmi teoloqlarla aralarındakı fikir ayrılığında xalqın intuitiv inancıynan müdafiə olunurdular ona görə ki, onlar dini inkar yox əksinə həqiqi din uğurunda mübarizə aparmaları haqqında xalqda fikir yarada bilmişdilər” (37, 92). Səkkizinci, sufiliyin orta çağlarda populyarlıq qazanmasının başlıca səbəblərindən biri də bu ideyaların daşıyıcılarının cəmiy- yətin kifayət qədər düşunən, dövrünün hadisə və proseslərində fəal iştirak edən hissəsindən ibarət olması ilə bağlı idi. Belə ki, sufiliyin əsas sosial bazasını əsasən şəhər əhalisi - sənətkarlar, şə- hər yoxsulları, xırda və orta tacirlər təşkil edirdi. Bu ideyaların 80 mərkəzi kimi şəhərlər mühüm əhəmiyyətə malik idi. Orta əsr islam şəhərlərində müxtəlif xarakterli informasiyaların alınması və ötürülməsi işinin asan olması, o cümlədən cəlbedici ideyaların, onların tələbatlarını ödəyən və maraqlarına cavab verən ideyala- rın yayılması işini asanlaşdırırdı. Bir çox tədqiqatçılar islamın ge- niş yayılması və möhkəmlənməsini şərtləndirən amillər sırasında şəhərlərin rolunu xüsusi qeyd edirlər. M.Ə.Sinasirin fikrincə, "İslam ... yaradıcıların, şəhərsalanların sivilizasiyasıdır. Əgər qə- dim Yunanıstanda, məsələn, şəhərlərarası münasibətlərdə rəqabət müşahidə edilirdisə, müsəlman şəhərində ümumi mədəniyyət və ümumi həyat tərzi olan vahid şəhər cəmiyyətində məcruhluq hökm sürürdü" (38, 49). Fransız islamşünası Uilyam Marsel isə deyirdi ki, "Ümumiyyətlə, islamın yayılması öz ifadəsini… şəhə- rin inkişafında tapdı“ (38, 49). İslamın yayıldığı arealda ilahiyyat təhsili olan adamların, islam intellektuallarının az olması şəhər əhalisini - sənətkarlar və xırda tacirləri islam ideologiyasının pri- mitiv formada olsa da yayıcılarına çevirdi. Sufilik öz inkişafında üç önəmli mərhələdən keçir. Birinci mərhələ zahidlik (“zühd”, “abid”) mərhələsi adlanır ki, bu mərhələ islamın yayılmasının ilk yüzilliklərinə təsadüf edir. “Bü çağlarda “ət-Təsavvüf”, “sufi” anlayışları geniş yayılma- mışdı,, asketlər - “zühd” və ya “zahid”, yaxud buna yaxın “abid” sözləri ilə adlanırdı” (39, 133). Bu dövrdə sufilik hələ bir sistem kimi formalaşmamış ayrı-ayrı sufilərin asketik – tərkidünyalığı ilə bağlı idi. Onlar nəfsi cilovlamağı, dünya nemətlərindən imtina etməyi, insan həyatına biganəliyi təbliğ edirdilər. İlk sufi mürşidləri əsas diqqəti dini vacibata “zahiri”, formal əməl edilməsinə deyil, vəhy həqiqətlərinin dərindən dərk edilməsinə və duyulmasına, daxili imana verirdilər (5, 116). Məhz bu dövrlərdə bir-birinə zidd sufi təlimləri yaranmağa başladı. Məsələn, məlamətilər (məlamət danlaq deməkdir) daxi- lən düzgün əməllərlə məşğul olsalar da, zahirən özlərini günahkar göstərir, danlağa məruz qoyurdular. Onlar kənar şəxslərin tənəsi- nə məruz qalmaq və qürrələnməyin qarşısını almaq üçün şərab içirdilər. İslamda qürrələnmək günah sayılır, əsil mömin odur ki, Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|