Xülasə Tədqiqatın məqsədi müasir inkişaf mərhələ sinin xüsusiyyətləri və onların iqtisadi nəzəriyyəyə
Yüklə 179,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Бабаев Алиджан Пириджан оглы
- JEL Classification Codes
çərçivəsində dərk etmək qeyri-mümkündür. Məsələyə ümumi sistemə qoşulmuş fərdlərin məcmusundan ibarət bütöv orqanizm kimi qəbul edilən cəmiyyətin mövqeyindən yanaşanda da bu hadisələri anlamaq qeyri-mümkündür. Beləliklə, iqti- sadi münasibətlərin strukturu get-gedə mürəkkəbləşir, çoxölçülü yanaşmalar və bu yanaşmaların sintezi tələb olunur. Məcmu iqtisadi fəaliyyətin yeni strukturunda əmtəə istehsalının rolu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Məhz qeyri-maddi fəaliyyət formaları yeni xüsusiyyət kəsb edir - sərvətlər istehsalı yaradıcı prosesə çevrilir və bu səbəbdən, həmin münasibətləri təsvir edən insan kapitalı, intellektual kapital, sosial kapital və sair yeni kate- qoriyaların bütöv sistemi formalaşır.Müasir cəmiyyətin xüsusiyyətlərindən biri əmtəə istehsalından xidmətlər istehsalına keçid, digəri isə elmi biliklərin, informasiyanın, mənəvi sərvətlərin ön sıraya çıxmasıdır. Milli iqtisadiyyatın tərkibində ənənəvi sahələrin (o cümlədən əmtəə istehsalının) payı nisbətən azalır, xidmət sahələri daha sürətlə inkişaf edir. Bu sahələr arasında təhsil, elm, səhiyyə, müxtəlif növ maliyyə və ticarət xidmətləri, xüsusilə fərqlənir. Bu sahələrdə tətbiq edilən əmək intellektual məzmun kəsb edir. Zehni əməyin üstün mövqe tutması, iqtisadi baxımdan maddi və maliyyə amilləri üzərində mülkiyyətin reallaşdırılması ilə müqayisədə xeyli fərqlənən, daha çox fərdi xüsusi mülkiyyət forması alan intellektual mülkiyyət məsələsini ön plana çəkir. Bizim fikrimizcə, iqtisadiyyatın yeni durumuna keçid xid- mətlər sahəsinin iqtisadi nəzəriyyə (siyasi iqtisad) baxımından tədqiq edilməsinin zəruriliyini artırır və aktuallaşdırır. İqtisadi inkişaf prosesində insanın rolu və ya sözün geniş mənasında, insan kapi - talının rolu artmaqdadır. Bu öz əksini bir sıra parametrlərdə, o cümlədən milli ümumi daxili məhsulda əmək haqqının payının artmasında, inkişaf etmiş ölkələrin milli sərvətində insan kapitalının üstün paya malik olmasında, təhsilin, elmin, səhiyyənin maliyyələşdirilməsinin artırılmasında göstərir. İnsan resursu müasir tərəqqinin əsas tərkib hissəsi olmuşdur. Buna görə də digər şərtlər eyni olduqda is- tehsalın başqa müasir amilləri arasında insan əməyinin praktiki baxımdan domi- nantlığı danılmaz faktdır. Həqiqətən, insan öz əhəmiyyətinə və roluna görə, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin əsası və eyni zamanda onun məhsuludur. İqtisadi baxımdan inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu qanunauyğunluq özünün müvafiq sosial-iqtisadi ifadəsini tapır. Məsələn, muzdlu əməyin tətbiq sahəsi genişlənir. Müasir cəmiyyət informasiya dövründə də muzdlu əməyə əsaslanır. İnkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin fərdi gəlirlərinin strukturunda əsas yeri yenə də əmək haqqı tutur. Son 8 ildə bu göstərici ABŞ-da 67% səviyyəsində olmuşdur. Digər mən- bələrdən əldə edilən gəlirlər isə bu göstərici ilə müqayisədə xeyli geri qalır. Dövlət xidmətində və ya özəl sektorda məşğulluq əmək qabiliyyətli əhalinin əksəriyyəti üçün yenə də əsas dolanışıq mənbəyidir. İnsanın və əmək amilinin iqtisadiyyatda əhəmiyyətinin sürətli artımında müxtəlif tendensiyalar müşahidə olunur. Bir tərəfdən, fiziki əməyin üstünlük təşkil etdiyi 106 Ə.Babayev XXI ƏSRİN ÇAĞIRIŞLARI VƏ MÜASİR İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN İNKİŞAF... 2(128)/2016 maddi istehsal sahələrinin nisbi payı azalır. Digər tərəfdən - xidmətlər sferası daim genişlənir, zehni əməyin üstünlük təşkil etdiyi sahələrdə işçilərin təhsil, peşəkarlıq və ixtisas səviyyəsinə daha artıq əhəmiyyət verilir. Bütövlükdə iqtisadiyyatda, xü- susən elm tutumlu sahələrdə əsas istehsal və inkişaf amili kimi öz əhəmiyyətini sübut etmiş əmək sosial sferanın cəmiyyətdə sabitliyin, davamlı tərəqqinin əsas elementi kimi rolunu müəyyən etmişdir. Buna görə də elmi ictimaiyyət tərəfindən A.Smitin əsaslandırdığı və Alman iqtisadçısı K.Marksın (1818-1883) inkişaf etdirdiyi əmək- dəyər nəzəriyyəsinə və siyasi iqtisada və ümumiyyətlə iqtisadi nəzəriyyəyə diqqətin artırılması zamanın tələbidir. Digər tərəfdən, həmin nəzəriyyənin tərəfdarları heç də asan olmayan məsələlərlə qarşılaşırlar. İlk növbədə, buraya dəyərin yaradılması və formalaşması baxımından, ixtisaslaşmış zehni əmək və xidmət sferası daxildir [5 s.84].
Müasir xidmətlər sahəsinin strukturu elədir ki, onu bütövlükdə tədavül sferasına aid etmək olmaz. Deməli,xidmət sahələrini onların dəyərin istehsalında və kapitalın artımında rolu baxımından qiymətləndirmək üçün müvafiq siyasi-iqtisadi meyarlar lazımdır. İctimai təkrar istehsal fazalarının - istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak mərhələlərinin konfiqurasiyası, qarşılıqlı əlaqəsi və məzmunu da dəyişir. Nəticədə xeyli hissəsinin, yeri gəlmişkən, tədavül sahəsinə aid olan xidmətlərin genişlənməsi hesabına bu sahədə çalışanların sayı artır. Beləliklə,tədavül sahəsi genişlənir, elektron infrastruktur şəraitində onun fəaliyyət mexanizmində çoxlu yeni xüsusiyyətlər mey- dana gələrək daha mürəkkəb olur. Bu “ekonomiks”in tədqiqat predmetini genişləndirir.Belə çıxır ki,müasir şəraitdə iqtisadi nəzəriyyənin bütün hissələri, o cümlədən klassik siyasi iqtisad və ekonomiks yenidən canlanır. İqtisadi nəzəriyyənin siyasi iqtisad və ekonomiks hissələrinin ümumi cəhəti hər ikisinin həm tədqiqat obyektinin-milli iqtisadiyyatın təhlil edilməsi, həm də tədqiqat predmetinin, iqtisadi münasibətlərin təhlil edilməsinin eyni olmasıdır. Onlar bir- birindən təhlil metoduna görə fərqlənirlər. Onlar iqtisadi sistemləri bir-birindən prin- sip etibarı ilə fərqli olan metodologiya əsasında öyrənirlər, qarşıya müxtəlif məqsəd və vəzifələr qoyurlar. Siyasi iqtisad əmək-dəyər nəzəriyyəsinə, ekonomiks isə son hədd faydalılıq nəzəriyyəsinə əsaslanır. Müəyyən mənada siyasi iqtisad və ekonomiks müxtəlif parametrlərlə bir-birini tamamlayır: iqtisadiyyatın sistemli mahiyyəti iqtisadi hadisələrin kəmiyyət indikatorları ilə zənginləşir. Hər iki ünsürün mövcud olması və inkişafı üçün obyektiv əsaslar vardır.Bu və digər ölkələrin onlara üstünlük verməsindən asılı olaraq onların əhəmiyyətliliyi də dəyişir. İqtisadi nəzəriyyənin yeniləşdirilməsi təhlil metodlarının təkmilləşdirilməsi hesabına baş verir. Bir tərəfdən, elm olaraq iqtisadi nəzəriyyə inkişaf etdikcə və digər tərəfdən isə onun həm iqtisad elmləri ilə, həm də digər elmi sistemlərlə - sosial-hu- manitar, təbiət, mexanika elmləri ilə inteqrasiya prosesləri gücləndikcə, müxtəlif elmlərin metodlarının bir-birinə qarşılıqlı nüfuz etməsi prosesi baş verir. Beləliklə, 107 Ə.Babayev XXI ƏSRİN ÇAĞIRIŞLARI VƏ MÜASİR İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN İNKİŞAF... 2(128)/2016 iqtisadi nəzəriyyənin digər fənlərin və elmi məktəblərin ümumfəlsəfi, ümumelmi, kompleks elmi, xüsusielmi metodlarından, məsələn, relyativist, təkamül, eksperi- mental, sinergetik və başqa metodlardan istifadə etmək imkanı genişlənir. Təfəkkür üsulu və tərzi dəyişir, tədqiqatçı iqtisadçıların araşdırmalarında predmetlərarası, fən- lərarası, kompleks, sintetik, sinergetik yanaşmalar adlandırılan metodların formalaş- ması və onlardan istifadə üçün şərait və vasitələr yaradılır. Bütün bunlar yaradıcılıqla tətbiq edildikdə daha çox yeni biliklər, öyrənilən konkret obyektin, yəni nəzəri iqti- sadi obyektin təbiətinə adekvat olan biliklər əldə olunmasına gətirib çıxarmaya bilməz. Bu, nəzəri iqtisadın özünün predmetinin genişlənməsi və həmin predmetin daha dərindən başa düşülməsi demək olardı. XX və XXI yüzilliklərin sərhədində təsərrüfat həyatı beynəlmiləlləşir, dünyada tədricən hərtərəfli qloballaşma prosesləri gedir. Dünya təsərrüfat sistemində və ayrı- ayrı milli iqtisadiyyatlarda baş verən proseslərin prinsipcə yeni-eyni qanunlar əsasında idarə edilməsi üsulu yaranır. Bu da öz növbəsində, qlobal fənlərarası yanaş- malara, müxtəlif biliklərin sahələrinin qarşılıqlı təsirini yeni səviyyəyə çatdırmağa ehtiyac doğurur. Sinergetika məhz yeni tipli universal biliklərə ehtiyaca reaksiya kimi yaranmışdır. Təbii-elmi bilik sahəsində yaranmış sinergetika ideyaları hazırda müxtəlif elm sahələrinə, o cümlədən iqtisadiyyata fəal nüfuz edir. Sinergetik yanaşma XXI əsrə xas olan yeni düşüncə tərzinin əsasını təşkil edir. Ekonomiksin ənənəvi yanaşmalarından fərqli olaraq, sinergetikada ümu- miləşdirmə səviyyəsi daha yüksək və daha geniş əhatəlidir. Ona görə təsadüfi deyil ki, bu fənlərarası istiqamət elmi biliyin yeni tipinə aid edirlər. Sinergetika yeni idrak modeli kimi səciyyələnir, burada sintez analizə üstün gəlir. Fənlərarası sintez əsasında bəşər sivilizasiyasının inkişafı problemlərinə bütöv halda baxış təmin ol- unur.
İqtisadi nəzəriyyənin inkişafı və həmin prosesin tərkib hissəsi kimi tədqiqat metodlarının zənginləşməsi davamlı xarakter daşıyır. Bu sahədə riyazi və infor- masiya texnologiyaları metodları faydalıdır. İqtisadi problemlərin öyrənilməsində və tədrisində riyaziyyatdan həmişə istifadə olunmuşdur. Hesablayıcı elektron maşın- ların və riyazi modelləşdirmənin geniş tətbiqi ilə əlaqədar iqtisadi nəzəriyyədə ali riyaziyyatsız keçinmək mümkün olmamışdır. İqtisadiyyatın özündə qarşılıqlı əlaqələr о dərəcədə mürəkkəbləşmişdir ki, riyazi aparatın iqtisadi tədqiqatlara geniş tətbiqi obyektiv olaraq dönməz xarakter almışdır. Bu, bir sıra hallarda riyazi metod- ların mütləqləşdirilməsinə, təhlilin həddindən ziyadə formallaşdırılmasına və sistemli yanaşmanın sıxışdırılmasına gətirib çıxarmışdır. Riyaziyyatın dili yalnız abstraksiyalar dilidir, iqtisadi nəzəriyyənin predmeti isə təkcə abstraksiyalar deyil, həm də reallıqlardır. İqtisadi kateqoriyaların hər biri konkret iqtisadi məzmuna malik olub, bu iqtisadi hadisənin və ya prosesin mahiyyə- tini ifadə edir. Riyaziyyatın əhəmiyyətini əsla azaltmadan, qeyd etmək lazımdır ki, 108 Ə.Babayev XXI ƏSRİN ÇAĞIRIŞLARI VƏ MÜASİR İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN İNKİŞAF... 2(128)/2016 iqtisadi nəzəriyyənin riyazi dili ona hərtərəfli universallıq və anlaşıqlılıq key- fiyyətləri verir. Bu, onun üstünlüyüdür. Amma, digər tərəfdən, riyaziyyat real pro - sesləri formallaşdırmağa meyillidir, iqtisadi nəzəriyyə isə həmin proseslərin dərin qarşılıqlı əlaqələrinin üzə çıxarılması ilə məşğul olur. İqtisadi nəzəriyyədə, bir qayda olaraq, kəmiyyət parametrlərinin ayrılmasından əvvəl məzmun analizi və ya key- fiyyət analizi aparılır. Riyazi metodlara həddən artıq aludə olmaq müasir ekonomiksi riyaziyyat elminin bir şaxəsinə çevirir və beləliklə, sözün təfəkkür aləti kimi çıxış etdiyi iqtisad elminin imkanlarını zəiflədir. Alman filosofu İ.Kantın (1724-1804) fikrincə, söz - yeganə universal təfəkkür alətidir. Bunu unudanlar sözü şübhəli vasitə elan edir, onun yanlış fikirlər üçün böyük imkanlara malik olduğunu bildirərək, ədədin, ölçünün, riyazi əməliyyatların yeganə təfəkkür vasitəsi olduğunu iddia edirlər. Bu halda keyfiyyət tamamilə kəmiyyətlə əvəz edilir. İqtisad elmində riyazi və informasiya texnologiyaları metodlarından indiki za- manda geniş istifadə olunması bəzən heç bir əsası olmadan iqtisad elminin sosial, humanitar elm olmaması və həmin elmin təbiət elmləri və ya fızika-riyaziyyat və texniki elmlər bölməsinə daxil edilməsi kimi absurd təşəbbüslər irəli sürülür. Bununla əlaqədar qeyd etməliyik ki, müasir dövrdə ən sürətlə inkişaf edən elmlərdən biri tibb elmidir və bunun da əsaslı amillərindən biri kimi həmin elm sahəsində riyazi və informasiya texnologiyaları metodlarının geniş tətbiqidir. Buna əsaslanaraq tibb elmini fizika-riyaziyyat elmləri ilə bir sıraya qoymaq heç kimin ağlına gəlmir. Bu gün iqtisadi artım problemi yeni şəkildə təzahür edir. İqtisadi artımın bütün bəşəriyyətə rifah gətirəcəyinə və bu artım nə qədər çox olsa, bütün insanların bir o qədər qazanacağına inam - yanlış fikirdir. Yeni iqtisadi sistemin formalaşması prin- siplərində dəyişikliklər edilməlidir. Sənaye cəmiyyətində qarşıdakı 30-50 ildə artımın prioritetlərini nəzərdə tutmaq və bu müddət başa çatanda qabaqcıl ölkələr sırasına daxil olmaq mümkün idisə, indi yeni iqtisadiyyatın formalaşması şəraitində prio - ritetlər sürətlə dəyişir. Məsələn, adambaşına kompüter istehsalı göstəricisi üzrə bütün dünyanı üstələməyə çalışmaq olar, amma bu istək reallığa çevriləndə məlum olacaq ki, həmin kompüterlər artıq lazım deyil. Müasir dövrdə istehsal amillərinin mənəvi aşınması sürətlə və qısa zaman ərzində baş verir. Yeni iqtisadiyyatda bazarda fəaliyyət göstərən “firmaların təbiəti” dəyişir, onlar daha çox intellektual xarakter alır. Bu gün intellektual firmanın ənənəvi anlamda is- tehsal fondları ümumiyyətlə olmaya bilər, çünki maddi aktivləri intellektual (qeyri- maddi) aktivlər, cari aktivləri isə informasiya sıxışdırıb çıxarmağa başlayır. İntellektual firmanın rəqabətqabiliyyətiliyini məhz qeyri-maddi aktivlər müəyyən- ləşdirir. Analitiklər firmanı qiymətləndirərkən çox vaxt maddi aktivlərini qiymətləndirməkdən imtina edirlər. Məsələn, Microsoft şirkətinin aktivlərinin bazar kapitallaşdırılması göstəricisi IBM şirkətinin analoji göstəricisindən yuxarıdır, hərçənd Microsoft daha az məhsul satır. Bu firmanın səhmlərini əldə edən investorlar 109 Ə.Babayev XXI ƏSRİN ÇAĞIRIŞLARI VƏ MÜASİR İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN İNKİŞAF... 2(128)/2016 ənənəvi anlamda fondları almırlar. İntellektual firmanın böyük aktivlərə ehtiyacı yoxdur, burada əsas fondların dəyərinin azalması meyili mövcuddur. İnvestisiyalar duyulmayan aktivlər şəklində mövcuddur, onların yekun dəyərini müəyyən etmək isə kifayət qədər çətindir və ya ümumiyyətlə mümkün deyil. Yeni iqtisadiyyat məşğulluğun yeni formalarını doğurur. “Məsafədən iş” konsep- siyası geniş yayılmaqdadır. Həmin konsepsiyaya görə, əməyin təşkilinin klassik ofis sxeminin potensialı çoxdan tükənmişdir, çünki bu sxem işçilərin əmək məhsuldar- lığının davamlı artmasını təmin etməyə imkan vermir. Bu konsepsiyanın əvəzində keçən əsrin 80-ci illərində D.Nilles tərəfindən təklif edilmiş telekompyutenq (“dis-
edilməsi sayəsində əmək məhsuldarlığı orta hesabla 15%, ayrı-ayrı sahələr üzrə hətta 40%-ə qədər artmışdır. Məşğulluğun bu forması dövlət səviyyəsində dəstəklənir. Məsələn, ABŞ-da öz əməkdaşları üçün distans iş yerlərini təchiz edən müəs- sisələrdən tutulan vergilərin azaldılması haqqında qanun qəbul edilmişdir.
Müasir dövrdə iqtisadi münasibətləri öyrənən iqtisadi nəzəriyyəsiz iqtisad elmini inkişaf etdirmək mümkün deyildir. Yeni iqtisadi sistemə keçid şəraitində iqtisad elminin inkişafı, elmi tədqiqatların vahid metodoloji axara salınması əhəmiyyətli dərəcədə iqtisadi nəzəriyyə elminin əldə etdiyi nəticələrin dərinliyindən və is- tiqamətlərindən asılıdır. Bu elm iqtisadi siyasətin və təsərrüfat fəaliyyətinin əsası ol- maqla yanaşı, ölkənin iqtisadi quruluşu və insanların səmərəli fəaliyyəti haqqında elmi, sistemləşdirilmiş biliklər işləyib hazırlamalıdır. İqtisadi nəzəriyyə müasir dövrdə yeni iqtisadi sistemin formalaşmasının daha səmərəli yollarını müəyyən et- məyə imkan verən milli iqtisadi modellərin işlənib hazırlanmasının elmi əsaslarını müəyyənləşdirməlidir.
1. İqtisadi nəzəriyyə kursu (2007). Müəllif kollektivinin rəhbəri və elmi redaktor, i.e.d., prof. A.V. Sidorobiçin rəhbərliyi ilə M.V.Lomonosov adına MDU. M.: “İş və xidmət” nəşriyyatı. 2. İqtisadi nəzəzriyyə.Mikroiqtisadiyyat -1,2 (2010). Dəslik /RF əməkdar elm xadimi, i.e.d., prof., Q.P.Juravlyovanın ümumi redaktəsi ilə, 4-cü nəşr,yenidən işləmiş və əlavələr edilmiş. M.:”Daşkov və K”nəşriyyat. 3. Кульков В.М. Национальное в экономической теории и в ее вузовских кур- сах. Российский экономический журнал, 2004, №4. (İqtisadi nəzəriyyədə mil-
XXI ƏSRİN ÇAĞIRIŞLARI VƏ MÜASİR İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN İNKİŞAF... 2(128)/2016 4. Хубиев К.А. Экономикс: о методолого-теоретическом содержании и воз- можности синтеза с политэкономической традицией. Российский Экономи- ческий журнал, 1999, №7. (Ekonomiks: metodoloji-nəzəri məzmunu və siyasi
5. Пороховский А.В. ХХI век и экономическая теория: мировые тенденции и российские реальности. Российский экономический журнал, 1999 № 11-12. ( ХХI əsr və iqtisadi nəzəriyyə: dünya meyilləri və Rusiya reallıqları.). 6. Черковец В.Н. Политическая экономия как наука: историческая тенденция и социальная востребованность. Российский Экономический журнал, 1996, №3. (Siyasi iqtisad bir elm kimi: Tarixi meyillər və sosial tələb.). 7. Пороховскиий A.В.(2015). Цивилизационное значение политической эконо- мии . Российский экономический журнал № 3, (Siyasi iqtisadın sivilizasiyalı
д.э.н., проф. Азербайджанский Государственный Экономический Университет Вызовы ХХI века и тенденции развития современной экономической теории Аннотация Цель исследования – анализируются особенности современного этапа раз- вития и их влияние на экономическую теорию. Методология исследования – системный подход и сравнительный анализ Результаты исследования – предлагаются принципы процесса преподава- ния экономической теории, отражающие ведущую роль человека. Ограничения исследования – вызовы ХХ века и тенденции развития нуж- даются в еще большем исследовании с точки зрения экономической теории. Практическая значимость исследования – полученные результаты иссле- дования и выдвинутые предложения могут быть использованы в процессе преподавания экономической теории.
турные части современной экономической теории, характеризуется современ- ное состояние экономической теории, проблемы и задачи ее развития.
XXI ƏSRİN ÇAĞIRIŞLARI VƏ MÜASİR İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN İNKİŞAF... 2(128)/2016 BabayevAlijan Pirijan oglu Prof., Dr., Azerbaijan State University of Economics Challenges of XXI century and development tendencies of the modern economic theory Abstract Purpose – features of the present stage of development and their influence on economic theories are analyzed. Design /methodology – systematic approach and comparative analysis. Findings – are offered the principles of process of teaching the economic theory reflecting the leading role of the human. Research limitations – challenges of the XX century and tendencies of the deve - lopment need a bigger research from the point of view of the economic theory. Practical implications – received results of research and the made proposals can be used in the course of teaching the economic theory. Originality /value – are given the main structural parts of the modern economic theory, characterized the current state of economic theory, its development challenges and tasks.
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 29.02.16. Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 14.03.16. Çapa qəbul olunmuşdur: 05.04.16. 112 Ə.Babayev XXI ƏSRİN ÇAĞIRIŞLARI VƏ MÜASİR İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN İNKİŞAF... 2(128)/2016 Yüklə 179,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|