Manı-bayatının keçmiəini iəıklandırmaq üçün bu vəsiqə
böyük
bir qiym
əti havidir. "Kudatku bilik" sahibi məsnəvi tərzin-
d
ə yazdıəı əsərində, "bu sözü dinlə, mənidir" dedikdən sonra
m
əniyi, məsnəvi əəklində dəgil, qitə əəklində yazır, sonra təkrar
m
əsnəviyə baəlayır. Demək olur ki, daha "Kudatku bilik" zama-
nında türklər arasında məni adında nəzm əəkli olmuədur və bu
m
ənilər də yalnız tək qitə halında tənzim edilmiədir.
O v
əktlər türklər arasında məni adının həca vəznilə yazılmıə
qit
ələrə də verilib verilmədigini bu vəsiqədən çıxarmaq (istıxrac
etm
ək) mümkün dəgil. Buna baxılırsa, əruz vəznilə yazılmıə qitə
m
əni sayılmaqdadır. əgər bu ikinci əəkil
qəbul edəcək olursak
bel
ə, yenə manının əski mövqeyini aydınlaədırmaq üçün vəsiqəvi
qiym
ətini itirməz.
əsrin məhsulu olan "Kudatku bilik" mütakib miladi on iki
v
ə on üçüncü əsrlərdə türkcə rübailər yazıldıəını son tədqiqat
meydana koymuədur.
Halbuki dig
ər tərəfdən türk ədəbiyyatı tarixi boyunca zama-
nımıza doəru gəldikcə xalq ədəbiyyatı ilə aristokrak ədəbiyyatı
arasında daima qarəılıqlı təsri olduəunu görürüz. Bu təsir sayə-
sind
ə olarak məni kəlməsinin zaman irəlilədikcə mövqe dəgiədir-
digini iddia etm
ək olur. əvvəlcə, məni adı əruz vəznində yazılmıə
qit
ələrə verilərək ondan da hica vəznində yazılmıə qitələrə keç-
digi ehtimalı varid olduəu kibi, bunun əksi də xatirə gəlməkdədir.
H
ər halda bu xüsusda qəti olaraq bir fikir söyləməyə əlimizdəki
v
əsiqələr müsayid olmamaqla bərabər məni kəlməsinin türkcə
olmayıəı bu təbirin də əruzlə bərabər türk ədəbiyyatına daxil
olduəu fikrini hasil etməkdədir, yəni məni adının ilk dəfə əruzlə
yazılmıə qitələrə verildigini kəbul etmək lazım gəlir.
Havi olduəu yeddi hecalı mənzum parçalar haqqında yuka-
rıda məlumat verdigimiz "Divani lüəət ül-türkdən" sonra bu vəz-
nind
ə bizə qədər gələn əsər hicri altıncı əsrdə ölən Xoca əhməd
Y
əsəvinin "Divani hikmət"idir. "Divani hikmət"in
bir çox mən-
zum
ələri hicanın yeddilisi ilə və qitələrdən mürəkkəb sisilə halın-
da yazılmıədır diqqət edərsək əhməd Yəsəvinin iələtdigi yeddili-
nin əəkli ilə "Divan-i lüəət ül-türk"in havi olduəu yeddilərin
203
əəkili arasında qüvvətli bir yaxınlıq var. Hər ikisində bəzi durak-
t
əktisiz mısralar istisna edilmək əərtilə yeddi hecalının 3+4 əək-
linin havidir. Bunlar da eyni sur
ətlə qitələrin üç ilk mısraları öz
aralarında, dördüncü mısraları qitələrin dördüncü mısraları ara-
sında qafiyədardır; ifadə də cinas sənətindən uzak bir tərzdədir.
Yeddi hicalının təkamülini
göstərmək üçün bir neçə qitə
n
əql ediriz:
On s
əkiz min aləmdə
Heyran boləan aəıklar
Tapma
k maəuk suraəın
S
ərsan boləan aəıklar.
H
ər dəm baəı ürkülüb
Gözü xalqa tirmülüb
Hu-hu tiyüv ç örgülüb
Giryan boləan aəıklar.
Küyüb yanıb kül boləan
əəkdə bülbül boləan
Kiəi görsə kul boləan
M
ərdan boləan aəıkar.
Dem
ək olur ki, "Divani lüəət üt-türk"ə təkəddüm edən za-
manlardan əhməd Yəsəvinin yaəadıəı dövrə qədər hecanın yed-
dilisi, əəklən böyük bir xüsusiyyət göstərməmiədir. Fəqət burada bir
c
əhət nəzəri-diqqəti cəlb etməkdədir. Məlum olduəu üzrə əhməd
Y
əsəvi bütün divanını hica vəznilə yazmıədır. Bununla da məqsədi
Köprülüzad
ənin
dedigi üzrə, heç əübhəsiz islam feodalizminin
t
ələqqilərini geniə xalq kütləsi arasında nəər etmək olmuədur və
bunun
üçün xalq zevkinin malı olan heca vəznini qəbul etmiədir. O
halda diyil
ə bilir ki, əhməd Yəsəvi zamanında Orta Asiya türkləri
heca v
əznilə bir çox xalq mənzumələrinə malik olmuədur. Hələ bu
xalq m
ənzumələri içində yeddi hecalı çox modada olmuə olacak ki,
mühitin
ədəbi təsiri altında əhməd Yəsəvi də yeddili vəzninə çox
əhəmiyyət vermiədir. əübhəsiz, bu günkü bayatı – mani zaman keç-
204
dikc
ə lisani karakterini yeniləədirdigindən onların bu dövrdən kal-
ma kısımları olub-olmadıəı haqqında bir fikir söylənmiyəcəkdir.
əhməd Yəsəvidən zamanımıza və məmləkətimizə doəru
g
əlincə manilərlə əlaqədar olan ədəbi bir hadisəyə rast gəliriz. O
da Az
ərbaycan ədəbiyyatında tuyuə nevinin zühurudur. əstər rus,
ist
ər Avropa türkoloqlarınca bu vaxta qədər rəd ediləmiyən Köp-
rülüzad
ənin nəzəriyyəsinə görə tuyuq nevi cənubi Xəzər sahil-
l
ərində yaəayan müstəərik Klieman Novarca müsəlman pəhləvisi
l
əhcəsilə
83
konuəan bir kısım farsların Oraməni ilə mani nevinin
birl
əəməsindən hasil olmuədur.
84
Bu amil
ə görə mani nevi özünü
bilxass
ə tuyuqun təcnis kısmında göstərməkdədir.
Bu nöqteyi-
n
əzərə görə Moəol istilasından əvvəl, yəni miladi on üçüncü əsrə
t
əkəddüm edən zamanlarda manilərdə cinas sənəti özünü göstər-
m
əgə baəlamıədır. Bu zamanlarda maninin digər türk və tatar
xalqlarında nə cür təkamül əəkli göstərdiklərini və nə kibi aldarla
yad edildikl
ərini göstərən vəsiqələrə hənuz təsadüf etmədik.
Ya
lnız bildigimiz bir əey var: hicri (630)
tarixində əimal
türkl
ərinə mənsub olduəu zənn edilən əli adlı bir əair tərəfindən
"Yusif v
ə Züleyxa" qissəsi də on iki hica ilə yazılmasına rəəmən
bu da dörtl
əmə əəklindədir.
85
əmumiyyətlə, demək olur ki, hicrətin ilk əsrlərində Türk
xalqları mənzum ədəbiyyatında dörtləmələr, yeganə nəzm əəkli
olarak inkiəaf etmiədir. Bu tərzdə mənzumələr zaman-zaman
q
ərbə axıb gedən türk qəbilələri
tərəfindən əərqi Asyadan
Mav
ərayi Xəzər sahələrinə və əimal məmləkətlərinə nəql edildigi
kibi əərqi Asyayı əski Bizans hökumətinə baəlayan ticarət yolunu
t
əkib ilə əimali əran, Azərbaycan, əski Ermənistan topraklarına
axan Oəuz boyları vasitəsilə də bizim ölkələrə gətirilmiədir.
83
“ Yournal Asiatique” t.16, p. 372, Paris, 1910
84
tuyuq əəkli “ Yeni məcmuə”, nömrə 79, əstanbul, 1923.
85
Zeit schrift der Deutschen Morgenl
əndischen.Gəselləchaft, 1889.
205