Kırım cırlarında bəzən qafiyənin yeri dəgiəir. Bunlar içində
yalnız 2 və 4-cü mısralar arasında qafiyədar olan nevlər də vardır.
Mani əəkli qərb-əimali sahəsində də özünə gəniə bir mevki
bulmaqdadır. Bessarabiyada əakin Qaqauzların
88
xalq
ədəbiyya-
tında mani böyük bir mevkeyə malikdir. Qaqauz manilərində
diqq
ətə layık olan bir cəhət var ki, o da onların bir çoxunun bizim
bayatıların eyni olmasıdır. Bizdə iələtilən bayatıların bir çoxu
onlarda da vardır və mani adını daəımaqdadır. Radloffun göstər-
digi nümun
ələrdən buraya yalnız bir neçəsini nəql ediriz:
Tüf
əngim atılmayır
Bahalı satılmayır.
Bu
uzun gec
ələrdə
Yalnız yatılmayır.
Gögd
ə yıldız əllidir.
əllisi də bəllidir.
S
əviəən qızların
Tomballarından bəllidir.
89
Kala böyür saz olur
Saz açılıb yaz olur
B
ən yarıma gül deməm
Gülün ömrü az olur.
90
88
Qaqauzların mənəəi hakkında tədqiqat yapan Radloff izahatını bu sətirlərlə
xülas
ə edir: “ əəəəəəə əəəəəəə əəəəəə əəə əəəə(əəəəəə) əəəəəəəəəə əəə-
əə-əə ə əəəə-əəəəəəə əəəəəəə, əəəəəəə əəəəəəə əəəəəəəəəə əəəəəəəə
əəəəəə, əəə. X, əəə.XIX, ə.əəəəəəəəə, 1904 ə.
89
Bu bayatının Azərbaycandakı əəkili:
Göyd
ə yıldız əllidi,
əllisi də bəllidi.
Yeddi igit iç ind
ə,
M
ənim yarım bəllidi.
90
Bu bayatının Azərbaycandakı əəkili:
M
ən aəiqəm yaz olur,
Bülbül gül
ə saz olur.
S
ənə gülüm demərəm,
Gülün ömrü az olur.
210
Qaqauzların mani əəkillərində qafiyə,
göstərilən nümunlərdə
olduəu kimi müəyyən bir tərz göstərməz. Radloffun nəql etdigi
nümun
ələrin də birinci
ilə üçüncü, ikinci ilə dördüncü mısralar
qafiy
ədar olan əəkilləri də vardır.
Akademik əqnats Kunoəun nəər etdigi risalələrlə Anadolu
türkl
ərinin vake olan nəəriyyatları da mani nevinin Rumeli və
Anadolu xalq
ədəbiyyatının çox bol məhsullarından olduəunu
göst
ərir. Bu sahələrdə bu nev yalnız mani adı altında yad edilir.
Bunlar texnikaca Az
ərbaycanan cinas saz bayatılarından fərqli
olmaqla b
ərabər Qaqauz manilərinə daha yaxındırlar. Kunoə
m
əcmuəsinə bunlardan 400 dənə toplaya bilmiədir. Buraya aldı-
əımız nümunələr bu məcmuədəndir:
Bu gün pazar ert
əsi
Yandı yürək ortası
əyil
bir kez öpəyim
Ayrılıqdır ötəsi.
Qarəıda tikili daə
Cift g
əzər iki qardaə
Böyüyü almaz tiraə
Kiçigi pırlanta taə.
D
əniz içində sarayım
S
əni kimə sorayım
S
ənsiz keçən ömrümü
B
ən ömrümü sayayım?
əlin əlimdə dəgil
Kılınc belimdə dəgil
Yara getm
ək istərəm
Höküm
əlimdə dəgil.
91
Az
ərbaycan bayatılarının texniki xüsusiyyətini
göstərmək
üç ün yuxarda göst
ərdigim materialları araədırmaq məqsədilə türk
91
Kunoəun məcmuəsilə Sədəddin Nuzhət və Məhəmməd Fəridin “ Konya
vilay
əti xalkiyyat və hərsiyyatı”, Konya, 1926.
211
v
ə tatar ədəbiyyatını tədqiq etdigim zaman bayatı-mani nevinin
bu gün ingilis imperializminin p
əncəsində əzilən ərak və əlcəzirə
türkl
əri arasında da çox məruf olduəuna aid material buldum.
ərak türkləri xalq ədəbiyyatında bayatı-maninin
nə qədər çox
olduəunu oralara səyahət edən Haəim Nahid adlı bir mühərrir bu
s
ətrlərlə izah edir:
"...
Saz əairlərinin tərənnüm etdigi bu əeirlər, həmən ümumiy-
y
ətlə ikiəər (beyt), yəni dördər mısradan ibarətdir. Bunlar o qədər
m
əbzuldur (boldur) ki, əgər toplatdırılıb bir araya gətirilsələr cild-
l
ər təəkil edər"
92
. Yen
ə bu mühərririn izahına görə mani ərakda
türkü adı ilə adlanmaqdadır. Bu zatın göstərdigi mani nümunələri,
Az
ərbaycan bayatılarının bütün xarakterilə orada yaəadıəını göstə-
rir. G
ərək qafiyələrdə təcnis sənətinin bulunması, gərəksə bayatının
baəlanması əəkli tamamilə bizim bayatıların eynidir.
M
əlum olduəu üzrə Azərbaycan bayatılarının birinci mısra-
sının baəında ümumiyyətlə bəzi nidalı kəlmələr, iəarətli kəlmələr
t
əkrar edilir ki, bunların qiyməti vəznin ölçüsünə daxildir. "əzizim
ey", "M
ən aəik" kibi kəlmələr o cümlədəndir. ərak, türkü-bayatıla-
rında da birinci mısra bu kibi oyandırma iəarətləri üçün yarım bir
əəkil göstərir.
93
H
ər nə qədər Haəim Nahid bu tətəbbönaməni
iələrkən istifadə etdigi məqaləsində bu yarım mısra haqqında izahat
verm
əyirsə də, yenə eyni mühərririn əstanbulda təhsildə ikən oxu-
du
əum bir yazısında bu yarımmısranın bəzən nidalı bir kəlmə ilə,
b
əzən də türküyü söyləyənin adını iələtməklə tamamladıəı haqqın-
da m
əlumat verdigini xatırlayıram. Tamamilə Azərbaycan türkcə-
sin
ə havi olan aəaəıdakı nümunələr ərak bayatılarındandır:
Su s
əni...............
Su gög
ərtmiə susəni.
Keç m
ə namərd körpüsündən
Qoy götürsün su s
əni
94
.
92
Haəim Nahid. əraq türkləri, “ Türk yurdu” məcmuəsi, səh. 85, Ankara,1339.
93
Radloffın Türk xalq ədəbiyyatına aid küllüyatının həsr etdiyi “ Osmanlı
amnil
əri arasında”, cild 8, on iki dənəsinin misraları bu əəkildədir.
94
Az
ərbaycanda bunun əəi vardır.
212