Feodal t
əbəqəsi bü nev bayatılarda pərəstiə əlayıq bir mevqi
dutduəu halda, feodalların zülm və iəkəncəsindən əikayət edən
bayatılar daha çoxdur. Feodalizm dövrində aəaəı təbəqənin bil-
xass
ə kəndlilərin necə istismar edildigi göz önünə gətirilirsə,
aəaəı xalq təbəqəsinin məhsulu olan bayatlırada onlara qarəı du-
yulan üsyanın tərənnüm edilməsi təbii görünür. Hər tərəfdən
g
ələn feodal təziqləri qarəısında el vicdanı gözəl hayqırır:
M
ən aəıqam, xan eylər,
Xan divanın xan eylər.
əki yumruq bir baəa,
Görüm hansı xan eylər.
kibi bayatılarda əikayət və üsyan ruhunu daəıyan istismar edilmiə
xalq, feodalların yürüəündə belə tənqidə layiq cihətlər görür.
Burdan
bir aəa getdi,
Sallandı baəa getdi.
Qaəından, qabaəından,
Qar yaə-yaəa getdi.
Feodallar yalnız ərkəkləri dəgil, eyni zamanda qadınları da
bir irz v
ə namus düəmanı olaraq alçaqçasına istismar etmiələr ki,
bu
əziyyət qarəısında xalq psixolojisi gah sərzəniəgar və gah da
üsyankar bir əəkildə meydana çıkmıədır.
Duvar üst
ə at gedər,
At ged
ər, bərat gedər.
Yaxəı qızın cəhizi,
B
əglər çün xalat gedər.
H
ələ qızların kəndli və rəiyyət ailələrindən çıxardılıb bəg və
xanlara peəkəə seçilməsi bayatılarda facianə təsvir edilməkdədir.
Evd
ə budaə meəədir,
Gedirs
ən, hey meəədir.
Qız götürüb qaçmaq,
N
ə binamus peəədi.
Bin dürlü
əzab və əziyyət içində zavallı xalq kütləsi feoda-
lizm zamanında kimə iltica etdi? Ya əllərini yuxarı qaldıraraq
gözl
ərini gögə digdilər və bədbinlik, ümüdsüzlik dolu manılar
qoədular, yaxud da bayatılarda olduəu vəchilə yenə feodalların
225
özl
ərinə yalvardı və yapılan zülmləri xanların özlərinin belə tə-
h
əmmül edəmiyəcəgi bir əəkildə olduəunu aəa, xanlara izah etdi.
əzizim, aəa xan,
Aəa sultan, aəa xan.
Bu zülm
ə xan dözməz,
əgər gögdən yaəa xan.
Yavaə-yavaə feodalizm quruluəundan çıxıb da kapitalizm
c
əmiyyəti quruluəuna girən xalq yenə eyni surətdə həyatından
əikayətçidir. Sərmayənin hakimiyyəti, burjuaziyanın dirçəlməsi,
m
əhəlli əovinizmin inkiəafı yenə xalqın istismar edilməsini mucib
oldu v
ə bayatılar sızlamaəa baəladı.
Qaəının yayına bax,
əzünün ayına bax.
əəkdigi zəhmətinə,
Aldıəı payına bax.
Ticar
ət inkiəaf edir. Sərvət və zənginlik mevqe qazanır. əf-
kari ümumiyy
ədə pulun miqdarı ictimai mevqedə ölçu sayılmaəa
baəlayır. Yoxsul təbəqə həyatda səadəti, rahəti, eəqi və hər əeyi
pul
ətrafına yıəılmıə əəkildə görür. Bu bayatı bu görüə tərzini
ətraflıca izah edir.
B
ən aəıqam, qullu ol,
Nök
ərli ol, qullu ol.
Rahat yaəamaq üçün,
Bu dünyada pullu ol.
Ticar
ət kapitalizminin inkiəafı ilə əəxsi ticarət də artır.
Ehtikar (spekulyasiya) baəlayır. Baəlarda ticarət qayəusu çoxalır.
əzizim, Gəncədə,
əamaxıda, Gəncədə.
Tüccar oldum yük baəladım,
Malım qaldı Gəncədə.
Burjuaziyanın hakimiyyəti ilə milliyyətçilik hissləri artır,
Az
ərbaycan əhalisi içində böyük fəlakətlərə səbəb olur. Türk-
ərməni burjuaziyası bir-birini boəmaəa baəlayır. Meydana 18
mart 1918-ci il hadis
ələri çıxır. Ortada məhv olan yenə yoxsul
t
əbəqə olur. Xalq bayatısı dərhal bu cihətlə də əlakədar olur:
226
əzizim, Həsən dayı,
Gönd
ərsin bizim payı.
Arzum m
ənim budur,
G
əlməsin o "Mart ayı"...
Yaxud:
Dar aəacı quruldu,
Dibind
ə qan duruldu.
Gedin deyin keəiəə,
Erm
ənilər qırıldı.
Sora bayatı inqilab dövrinə girir. Xalq əsarət və istismardan
qurtulur. T
əbii haqqına, torpaəına nail olur, geniə və sərbəst nəfəs
almaəa baəlayır və hüriyyətdən hasil olan bir əadlıqla bayatılar
baəırır.
əlimdən qaəıq düədü,
Yen
ə qarıəıq düədü.
G
əldi əura hökuməti,
Al
əmə iəıq düədü.
Zavallı xalq əski devirlərdə o qədər çəkmiə idi ki, əura
zamanında belə feodalizm və kapitalizm dövrlərini xatırlayır və
ruhunda intiqam hissi qabarır.
əura çoxdan olaydı,
Torpaq
əldə kalaydı.
Aəadan, xandan, bəydən,
əntiqam alaydı.
Bayatılar eyni zamanda inqilabi cəmiyyətə məxsus nəslin
yaranması üçün təəviq edici bir əəkil alır:
F
əhlə, kəndçi balası,
Quraq əura binası.
G
əlin komsomol olaq,
Ataq köhn
ə libası.
əctimai inqilab məmləkətdə yeni bir mədəniyyəti qurmaəa
baəlayır. Hər yer sənayeləəməgə yüz qoyur. Kəndlər sosialistləəir.
Xalq müx
əyyələsi bu hadisəni bir sadət xariqəsi kibi görür.
Bakıda furqun gəlsin,
Yük dolu furqun g
əlsin.
227
Harda deyilmiədi bu,
K
əndlərə vaqon gəlsin.
Xülas
ə, bu gün aprel inqilabından səkkiz il keçdigi halda
sosialist c
əmiyyəti quruluəunun üzərində geniə bir ölçüdə baya-
tılar meydana gəlməkdədir. Qüvvətlə baəlanan bu hərəkat sayə-
sind
ə az zaman sonra bayatılar da yeni cəmiyyətimizin xüsusiy-
y
ətinə baəlı olaraq tamamilə yeni bir təkamül səhifəsi meydana
çıxacaəı daha imdiki nümunələrdən belə anlaəılmaqdadır.
M
əlum olduəu üzrə bayatılarda əsas qayə, məqsəd ikinci
beytd
ə toplanır. əkinci beytsə əsas mövzudan tamamilə uzak mis-
ralar halındadır. Hətta bu iki mısra belə bəzən aralarında ayrı-ayrı
mahiyy
ətdə bulunur. Birinci mısra ümumiyyətlə oyandırma və
yaxud xitab
nidasından sonra ancaq ikinci misradakı qafiyəyi,
yaxud r
ədifli qafiyəyi havidir. əkinci misra isə baəlı baəına bir
mevzunu ehtiva edir. M
əsəla:
əzizinəm qara mən,
Oxumuəam qara mən.
Yar üzün
ə baxmaqdan,
Oldum üzü qara m
ən.
Mısraların mənaca bu tərzdə olmasına səbəb bəstəsi (hava-
sı)dir. Bayatı bəstə ilə bədahətən söylənilən nevidir.
M
ənaca birinci mısranın tamamilə ayəırı gediəi yalnız parça-
nın musikisni təmin etmək üçündür. Bunlar təkrarlanıncaya qədər
saz əairləri beynində əsas məqsədi nəql edən parçanı hazırlamıə
olur.
Bu n
əzm əəkili ümumiyyətlə bədahətən söylənilən mənzu-
m
ələrin xarakteristik cəhətidir. Halbuki bu əəkil ifadə də baəka
bir t
ərz də var. O da dört mısranın dördünün də mövzuca bir-
birin
ə baəlı olan əəklidir. Məsəla:
əzizim, maralım yar,
Ceyranım, maralım yar.
Nec
ə insafın rəva gördü,
Qul t
əki saralım yar.
əski ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid kitablarda yek ahəng
deyil
ən bir tərz ifadə isə çox azdır.
228
Dostları ilə paylaş: |