Daldasına ......................
Gün vurmuə daldasına.
Nam
ərd
aslan olursa
Sıəınma daldasına.
Nam
ərdə mərd .............
Kim dey
ər namərdə mərd?!
Onda qiyam
ət qopar,
Baə əyər namərdə mərd.
Gec
əylə gündüz kimin,
Mum yanar yıldız kimin.
H
ər yadıma düədükcə,
M
ən ərirəm duz kimin.
Daəlar - daəımdır mənim,
Q
əm ortaəımdır mənim.
Dindirm
ə kan aəlaram,
Yaman çaəımdır mənim
95
.
Kumuq türkç
əsilə Daəıstan əhalisi arasında da mani nevi
inkiəaf etmiə haldadır. Bunlar ümumi kuruluəca Azərbaycan ba-
yatılarına çox yaxın bir əəkil göstərməkdədirlər:
Barbar g
əltir, bar gəltir,
Bazarda satar
əltir.
Qaəın bulan gözünü,
Arası çətir-çətir.
At mindim alaəasın,
O gör yekdim qaəqasın.
Alsam s
əni alırman,
Alman s
əndən baəqasın.
Tar tırfırıq tar sokmak,
Tartajım biləgindən.
95
Bu bayatı eynilə azərbaycanda vardır.
213
Tamurlanəan terəksən,
Tapmadın yürəgimdən.
Qapqara qara yaəman,
Qaralıəım yaəırman.
S
ən maəa gəlməsən də,
Saəa gəlib baə vurman.
96
Az
ərbaycan bayatılarının bütün türk və tatar xalq maniləri
iç ind
ə göstərdigi xüsusiyyətləri bu surətlə xülasə etmək olar:
1. Bir d
əfə qitələrdəki birinci mısralar oyandırıcı, daha doə-
rusu n
əzər-diqqəti cəlb edəcək bir mahiyyətdədir. əksər bayatı-
ların əzizim, əzziyəm, əziziəm, əziziyəm, əzizim ey, əziziyəm ey,
aəıkam, mən aəık, mən aəıəam, eyləmi... kibi kəlmələrlə baəla-
ması yalnız Azərbaycan türkçəsi ilə danıəan əimali və Cənubi
Az
ərbaycanla ərak və civarında oturan türklərin xalq ədəbiyyatına
m
əxsus bir əəkildir.
Az
ərbaycanlılar arasında yaəamıə ən əski naəıllardan ibarət
olan "Qorqud ata" m
ənbəkələrinin (leqenda) cümləsi "xanım
hey..." xitabı ilə baəlar. Xitab və oyandırma kəlmələri və nidaları
bilxass
ə uzadılarak söylənilir. Bu daha ziyadə dinləyicilərin diq-
q
ətini söyləyiciyə toplamaq üçün olacakdır. Hətta xitabi mahiy-
y
ətdə olmayan kəlmələr oyandırma mahiyyətində olan bir əeydir.
"əsli və Kərəm" mənqəbəsindəki "Aldı Kərəm, bakalım nə dedi",
t
əkrarlamaları da eyni mahiyyətdədir. Necə ki Anadolu xalq ma-
nilarında bu kibi xitab və oyandırma parçaları olmamasına rəəmən,
mani b
əstə ilə söylənilirkən ona da ayrıca bir oyandırma parçası
ilav
ə olunur. "Konya vilayyəti xalqiyyatı və hərsiyyatı" adı altında
bir
külliyyat n
əər edən müəllim Sədəddin Nuzhət ilə Məhəmməd
F
ərid Konyada manilər söylənirkən tam ölçüdə olan birinci
mısranın baəına bir də bir gəl aman kəlmələrinin ilavə edildigini və
bunların uzadılarak söynəlidigini qeyd edirlər.
97
96
Daəıstan Kumuk mani nümunələri tələbəmdən, Qusarlı əzəmətzadə
Mustafa yolda t
ərəfindən verilmiədir.
97
S
əhifə 152
214
Az
ərbaycan bayatılarının oyandırma kəlmələri
ilə baəlayan
əərqiləri də vardır. Bunlar yuxarıda yad edilən digər türk əöbə-
l
ərindəki manilərdən baəlama etibarilə fərqsizdir.
2. Az
ərbaycan bayatılarında xüsusi bir tərzdə qafiyələr də
görülür. Bir çox bayatıların qafiyələri sadə və tam bir əəkildədir.
R
ədifli olanlar da çoxdur. O biri türk əöbələrindəki mani əəkili
kibi bunlardan
baəka bir də qafiyələri
səscə bir-birinə bənzəyən
nevl
ərə də təsadüf edilir. Bunlar da qafiyə yarım sayılır; məsələn:
Ocaəa qazan asdım,
Ay m
ənim əziz dostum,
H
ər nə dedin sən dedin,
M
ən
nə dedim, sən küsdün?
Yaxud:
Yayıldıəın ucu yaəıl,
Dindirm
ə dilim çaəır.
Sabah bayram günüdür,
Qolun boynumdan aəır.
V
ə yaxud:
Ged
ən qara çuxalı,
Getm
ə qara çuxalı.
əylən qonaəım ol,
Sabah bel
ə çıxarıx.
Bu əəkillər türk nəzmində qafiyənin ən əski tipidir. Halbuki
bayatıların bir də qafiyəcə təcnis-omonim sənətinin
havi olan ne-
vi vardır ki, bu əəkil baəka türk manilərində yoxdur. Azərbaycan
kibi C
ənubi Azərbaycan, ərakda yaəayan bayatılarda da bu nev
cinaslı bayatılara çox təsadüf edilir. Təcnislər əksəriyyətlə ləfzi-
cinas halında olur.
Az
ərbaycan bayatılarındakı cinaslamaların meydana çıkara
bildigim əəkilləri bunlardır:
1. Qafiy
ə olarak alınan kəlmə, müəyyən məful halında ikiyə
ayrılmaqla yapılan cinas əəkilli:
əzizim Ordubada,
Salmasdan Ordubada.
215
S
ərkərdə qoçak olsa,
Heç verm
əz ordu bada.
2. əki kəlmənin yan-yana gəlməsi
ilə hasil olan tələffüz
əəklinə, bir kəlməyi sərfin bir halına salmaqla uyəunlaədırarak
meydana çıxan cinas əəkli:
əziziyəm salmasa da,
Yol ged
ər Salmasa da.
X
əlvət aəlar gözlərim,
Al
əmə salma sada.
3. Baəlı-baəına ayrı tələffüz qiymətlərində olan dört kəlmənin
ikiəər-ikiəər birləəəmsindən hasil olan bir tələffüzlü cinas əəkli:
əzizim kəsad olmaz,
M
ərd əli kəsad olmaz.
Yüz nam
ərdin çörəyin,
Doərasan kasa dolmaz.
4. R
ədifli cinas əəkli:
M
ən aəıq,
odu keədi,
Qalyanın odu keədi.
Gözün kor olsun avçı,
Ce
yranlar odu, keədi.
5. T
ələffüzcə bir-birinin eyni olan kəlmələrdən yapılma
cinas əəkli:
əziziyəm, Karabaəı,
C
əncənin Karabaəı.
Bir cüt t
ərlanım getdi,
Boynumda karabaəı.
6. Mü
əyyən bir məfhul halında olan isimlə, bir feildən
yapılma cinas əəkli:
əziziyəm salma-sa,
Bu
yol ged
ər Salmasa.
B
əndə-bəndəyə neylər,
Allah gözd
ən salmasa.
7. əki kəlmə ilə üç kəlmənin karəı karəıya gəlməsilə hasil
olan cinas əəkli:
216