Basdı + qaralar + məni.
12. Mısraları 1 + 3 + 3 əəklində olan bayatılar:
Yük + üstünd
ə + yumurta,
Ay + qız məni + unutma.
Ay qız məni unutsan,
Göz + yaəını + kurutma.
13. Mısraları 4 + 2 + 1 əəklində olan bayatılar:
əzizinəm + qara + mən,
Oxumuəam + qara + mən.
Yar üzün
ə bxmaqdan,
Oldum üzü + qara + m
ən.
14. Mısraları 2 + 2 + 3 əəklində olan bayatılar:
Könlüm + quəu + dondadı,
əçüb + qona + qondadı.
Ay yalnız yatan oəlan,
M
ənim + gözüm + səndədi.
Az
ərbaycan bayatılarında üçüncü mısranın göstərdigi xüsu-
siyy
ətlər:
Bayatıları quruluəundakı xüsusiyyətləri yuxarıda təfsilatilə
izah ed
ərkən dörd mısra içində bir, iki və dördüncü mısralar
bölm
ələri ilə bir-birinin eynini göstərdigi halda, üçüncü mısranın
bu mısralardakı bölmə əəkillərindən uzak kaldıəını gördik.
T
ədqiqimiz təmam olmaq üçün bayatılardakı üçüncü mısra-
ların xüsusiyyətlərini də meydana çıxarmaq lazımdır. Bu tədqiqi
material üz
ərində təkib edə bilmək üçün misalları yenə yukarı-
dakı bayatıların üçüncü mısralarından seçdik. O biri misallar da
kitabımızın içindəki materiallardadır.
1. 2 + 2 + 2 = m
ənim + xumar + gözlüm
2. 1 + 2 + 2 + 2 = m
ən + ölsəm + sənə + qurban
3. 1 + 2 + 1 + 3 = yar + m
ənim + öz + yarımdır
4. 2 + 2 + 1 + 2 =qohum + qardaə + bir + yana.
5. 3 + 1 + 3 = s
ındırma + yar + qəlbini
6. 3 + 4 = yatmıədım + xəyalınla
7. 1 + 1 + 2 + 3 = ay + qız + məni + unutsan.
221
8. 1 + 3 + 3 = yar + üzün
ə + baxmaqdan
9. 1 + 3 + 2 + 1 = can + verirs
ə + qıza + ver
10. 1 + 2 + 4 = m
ən + səndən + ayrılmaram
11. 2 + 1 + 2 + 2 = bülbül + t
ək + aəlar + aəıq
12. 2 + 3 + 2 = çıxım + sinənin + üstə
13. 3 + 1 + 2 + 1 = üzünd
ə + bir + busə + ver
14. 1 + 1+ 2 + 1 + 2 = bu + qız + bizə + yar + olmaz
15. 1 + 3 + 1 + 2 = dul + arvatdım + ər + dutdum
16. 3 + 2 + 2 = otaəı + xəlvət + eylə
17. 1 + 1 + 2 + 2 = g
əl + bir + qol + boyun + olaq
18. 2 + 1 + 1 + 3 = çox da + qaə + göz + eləmə.
19. 1 + 1 + 2 + 2 + 1 = h
ər + nə + desən + qıza + de
20. 4 + 3 = dadanmamıə + kəkliyim
21. 3 + 1 + 1 + 2 = d
əryada + bir + gül + bitib
əçüncü mısranın göstərdigi xüsusiyyətin ədədcə çox olma-
sına səbəb heç bir mısra bölgüsünə tabe olmadan təkbaəına sər-
b
əst olmasıdır. Bölgülərin çoxu o biri üç mısranın bölmələrinin
eynidir. Bu eyniyy
ət heç bir zaman müəyyən bölgülü bayatılarda
görünm
əyir. Yəni üçüncü mısra bayatılarda heç bir ümumi əəklə
tabe d
əgildir.
əçüncü mıranın baəqa bir xüsusiyyəti də kəmiyyətcə kısa və
uzun olmasıdır. Bəzi bayatılarda üçüncü mısra ümumi vəzndən
azalır.
Bu azlıq altı hecadan aəaəı enməz. Bəzi bayatlıarda da üçün-
cü mısra vəzndən ümumi uzun olur. Səkkiz hecalı olanlar çoxdur.
əçüncü mısrası altı hecalı olanlara misal:
Yarım çıxdı qabaqdan,
əəvki gəldi damaqdan.
Bir öpüə ver alım,
Dild
ən, diədən, dodaqdan.
əçüncü mısra səkkiz hecalı olanlara misal:
əzizim sərpa çalar,
Av uzun s
ərpa çalar.
Niqab götürüldü üzünd
ən.
Görüldü s
ərparçalar.
222
əçüncü mısrası altı hecalı olanlara daha az təsadüf edilir.
əçüncü mısrası uzun olanlar ona nisbətdə daha çoxdur. Belə
olmasına səbəb üçüncü və dördüncü mısralarda toplanan ana
fikrin
əsas məksədin kütləvi bir surətdə təsir yapmasıdır. Bunda
bayatının musikisinin də təsiri olmaq ehtimalı var. Dəstənin sona
doəru coəəun əəkil alması güftəyə təsir yapır.
4. Az
ərbaycan bayatılarında dördüncü mısraların xüsusiyyəti:
əmumiyyətlə dördüncü mısralar vəzncə yeddili olduəu hal-
da b
əzən bunlarda bir vəzn taəkınlıəına təsadüf edilir. Bu taə-
kınlıəın da musiki sayəsində vücuda gəldiginə qane olmaq olur.
Dördüncü mısralarda taəkınlık mısranın bəzən nəsr halına
salacak əəkildə tamam bir cümlə halındadır.
əzizinəm gözü yandı,
Kababın közü yandı.
Oəul öldü, göz çıxdı,
G
əlin öldü, elin bir üzü yandı.
V
ə yaxud:
əzizinəm yaxəudur,
Yaxəı danıə, yaxəı dur.
Yaxəı igidin yurdunda,
Pis oəlun kaldıəından, qalmadıəı yaxəıdır.
B
əzi bayatılarda da dördüncü mısranın çaəqınlıəı doəru
ölçülü mısralara ayrı bir parça ilavəsi ilə olur. Məsəla, aəaəıdakı
bayatıda dördüncü mısranın baəına yalnız bir ay bivəfa xitabı
ilav
ə olunmuədur:
S
ən gedəni il oldu,
Yandı baərım kül oldu.
S
ənilən üçan quəlar,
Ay biv
əfa, oxudu bülbül oldu.
əmumiyyətlə bayatılar içində dördüncü mısrası bu kibi xü-
susiyy
ət göstərən azdı. Yerivan sahəsində söylənilən bayatılarda
mısranın sonuna bir də hakıəda nidası ilavə olunur. Bu nida bəzən
bütün mısraların sonunda təkrar edilir.
Az
ərbaycan bayatıları bütün türk və tatar mahnıları içərisində
mövzu etibaril
ə xüsusiyyətə malikdir. Tədqiq əsasında onların xalq
223
ədəbiyyatı nevləri içində ictimai və iqtisadi hadislər qarəısında çox
h
əssas olduəu anlaəılmaqdadır. Hər nə qədər əlimizdə olan baya-
tıların üstündən əsrlər keçməklə onların texnikasında olduəu kibi
m
əvzununda da aəınma və xarablık hasil olmuədur; fəkət bununla
b
ərabər bayatılarda müxtəlif cəmiyyət quruluəlarının və müxtəlif
sınıfların dünyagörüəü tərzini seçmək mümkün bir haldadır.
Sıra ilə əəirət dövründən baəlayıb feodalizm, kapitalizm və
inqilabi c
əmiyyət quruluəlarının izləri, bayatıların buniyəsində
özün
ə yer bulmuədur. Bu kibi bayatılarda bu quruluə əəkilləri ya
doərudan doəruya məəzu halındadır, ya da baytının ifadə əəklin-
d
ə, təəbeh və dekorasiyasındadır. Hər iki əəkil həyat əsasının
(bazasının) əsərdə təcəllisindən baəqa bir əey dəgildir. əzahımızı
v
əsiqələrə baəlamaq üçün əəirət dövrini alalım. əəirət cəmiyyət
quruluəunun ən tipik cəhəti, köçərilik halında iktisadi ehtiyacları
t
əmin etmək sistemidir. Bu sistem hər nə qədər qədim dövrə
aidirr
əsə də Azərbaycanda imdi belə təsadüf edildigindən baya-
tılarda bütün çıplaklıəı ilə yaəamaqdadır.
Aəıq, el gəli daəlar.
Dibi kölg
əli daəlar.
Oturdum yol aəzında,
Haç an eli g
əli, daəlar.
Yaxud:
əzizim əah əsmayıl,
Niəanlısı gögçək əsmayıl,
B
əhar fəsli gəlibdir,
G
əl daəa köçək, əsmayıl.
Kibi bayatılar əəirət həyatının çizgilərini havidir.
Bir qism bayatılarda feodalizm quruluəunun bütün zəvki
hakim bir əəkildə yaəamaqdadır. Qızına elçi gələn ana tələb edə-
nin yüks
əgligində ölçü olarak xan ilə bəyi iələdir:
Qızım, qızlar aəası,
Baəında var tuması.
Qızıma elçi gəlibdir,
Xanlar, b
əylər aəası.
224
Dostları ilə paylaş: |