III
Başka türk və tatar xalqlarının "mani"ları içində
Ba
yatının xüsusiyyəti
Tadeuə Kovalski "Türk xalq nəzm əəkilləri haqqında tətəbbö-
l
ər" adlı qiymətli əsərində Turfan türkləri ədəbiyyatını tədqiq edər-
k
ən bunlarda qitələrin iki, yaxud üç mısralardan
ibarət olduəunu
qeyd etm
əklə bərabər mənzum əsərlər arasında bilxassə yeddi
hicalı dörtləmələrin daha çox inkiəaf etdigini qeyd edir
86
. Onun
göst
ərdigi misallarla verdigi izahatdan anlaəıldıəına görə Turfan
dörtl
əmələri ilə bayatı arasında texnika etibarilə xeyli fərk vardır:
U Kocada s
ən
bolsan
Bu hocada man bolai.
Anar güli san bolsan
Yupurmaki man bolai.
Görüldügü kibi, mevzu etibaril
ə bizim bayatılara yaxın
olmasına rəəmən qafiyəcə fərqlidir: vəzn mani vəzni olmaqla
b
ərabər qafiyə əəkli 1 + 3 və 2 + 4-dür. əəkilcə adəta məsnəvi
t
ərzini göstərən dörtləmələr də vardır ki, bunlarda rədif onların
qafiy
ələrinin qitəvi əəklə koymuədur:
Alma x
ənni elip bar
Y
əcinkunha selip bar.
Alma xandak kaid
ə bar
Bir diyeninh
ə paida bar.
əmumiyyətlə, müstəəriqin verdigi izahata görə: Turfan
dörtl
əmələri əəkilcə bu xüsusiyyətləri göstərir:
1. M
əsnəvi əəklində qafiyəli dörtləmələr
2.
əç ilk mısraları qafiyəli,
dördüncü sərbəst
3.
əkinci və dördüncü mısralar qafiyəli, birinci və üçüncü
mısralar sərbəst. Bu çox təmim etmiə əəkildəndir.
4. Birinci, ikinci v
ə dördüncü qafiyəli, üçüncü sərbəst. Bu
əəklin də çox inkiəaf etdigini Kovalski söyləyir. Bayatının quru-
luəuna çox bənzəyən bu əəklin müqayisə üçün yeddi hica ilə ya-
86
S
əhifə 123
206
zılmıə nümunəsi əldə ediləmədi. Hər halda mani-bayatının imdiki
əəklini təkamül etmiə bir əəkil olarak kəbul edərsək, yuxarıda
sayılan əəkillərin, maninin ibtidai əəkillərindən ibarət olduəunu
q
əbul etmək lazım gəlir. Bu xüsusda, "Divani lüəət ül-türk"dəki
nümun
ələr də yardım etməkdədir.
Altaylıların mənzum əsərlərində də ən çox yeddi və səkkiz
hicalı qitələrin əsas olduəunu yenə Kovalski qeyd etməkdədir ki,
m
əəhur Altay xalq dəstanı "Murat-Pi" də yeddi hica ilə yazılmıədır.
Bu müd
əkikin əsərində görülən nümunələr Altay dörtləmələrinin
quruluəca Turfan məhsullarına daha yaxın olduəunu göstərir.
Tübalardun kurlarun
Tomül ayak cuhain.
Tomül ayak mal tapsdan
Tüsman paiha sadain.
Yalnız bir fikr vermək üçün kısa bir nümunəyi kafi gördüyümüz
Altay dörtl
əmələrini dərindən tədqiq edən Kovalski yeddi hicalı dört-
l
əmələrdə səkkiz əəkil bulunduəunu qeyd edir ki, qafiyələrində gö-
rül
ən fərqlər-bayatıları da əlaqədar etdigindən – burada xülasə edildi.
1. 2 + 4. Birl
ə üçüncü mısralar sərbəst
2. 1 + 3 v
ə 2 + 4.
3. 1 + 2 + 4, üçüncü mısra sərbəst
4. Dörd mısrası da eyni qafiyədədir.
5. 1 + 3. əkinci və dördüncü mısralar sərbəst.
6.
1 + 4. əkinci və üçüncü sərbəst.
7.1 + 2. əçüncü və dördüncü mısralar sərbəst.
8. 1 + 4 v
ə 2 + 3.
Turfan v
ə Altay sahəsindən qərbə doəru gəldikcə gərək əimal
xalqlarından, gərəksə Türkistan və Anadoluda olan dörtləmələr,
Az
ərbaycan bayatılarına daha yaxın bir quruluə göstərməkdədir.
əzbək xalq ədəbiyyatında əəulə, yaxud aəulə adını taəıyan və yeddi
hicalı vəznində olan dörtləmələr bizim bayatıların haman eynidir.
Arıq
tola su akar
Su tekid
ə qum axar.
Sevg
ənin taəlab getsə
M
ənəə əülüb kim baxar.
207
At mins
ən həm oynaymən
Minm
əsəm həm oynayməm
Sevüb aləan yarıməa
Min baxsam h
əm toymaymən.
Baəın bolsa kura kıl
Oəlun bolsa molla kıl
Mollaliəə gönməsə
S
ətənlərəə cörə kıl.
əimali Tatar xalq ədəbiyyatında da mani-bayatı əəklində
dörtl
əmələr çox inkiəaf etmiə bir haldadır. Akademik əqnats
Kunoə bunlardan bəhs edərkən deyir ki: "...Tatar beytlərinin türk
beytl
ərinə pək müəabəhti vardır. ən ziyadəsi
dört sətirlik olub hər
söyl
ədigləri beytin bir ruhu vardır"
87
. Kazan v
ə Edil boyu tatarları
arasında bu dörtləmələrə cır adı verilir. Bayatılarla müqayisə
m
əqsədilə aldıəımız bu bir neçə nümunə Kazan tatarlarına aiddir:
Altın baldak al kaəlı
Gümüə baldak, gül kaəlı
Cilama çi ciyısan
Olmi sini kim taəlı.
Alda bolur çaəı biz
Güld
ə bolur çaəı biz
Biz cırlamıya kim cırlasın
Biznin əundi çaəı biz.
Altın baldak, incu kaə
Giy
əsin bolsa sandık aə
Sipnin giyük bolsa bolur
Sahralarda sandugac.
Qafiy
əcə quruluə etibarilə bayatının eyni olan bu əəkillərdən
baəka tərzlərdə də təsadüf edilir. 3 və 4-cü mısraların qafiyəli,
birinci v
ə ikinci mısraların sərbəst olduəunu göstərən nümunə:
87
Kunoə. Türk xalq ədəbiyyatı. Səh. 166, əstanbul təbi, 1925.
208
Uramlardan uzəan çakda
Nig
ə bizgə kirmədin
Qarəı çıxıb alır idim
Sin
ignin bilm
ədin.
Kazan
cırlarının bu kibi xüsusiyyət göstərməsinə rəəmən ən
ç ox t
əsadüf edilən nevləri bayatı əəklindəki qafiyə tərzidir.
əimal xalqlarından Miəer ədəbiyyatında mani əəkli vardır ki,
bunlara m
əhəlli təbirilə çun deyilir.
əki yolnın arası
Biz qayandan barası
Bara tura ism
ətıəda
Tuəan ilin qalası.
Alma çibar atmını
Alma çıəa sandınmı?
Qara qaəın qarlaəaçım
S
əfər yörük qayatdınmı?
Miəerlərin çunlarında əəkilcə xüsusiyyət göstərən nevilər də
vardır; o cümlədən aəaəıda göstərilən nümunə yukarıdakı misal-
lardan ayrılır:
Batır atımnın taəası
Bakır bolmi nə bolsun
əitdə yürəən yaləız baəım
Q
ərib bolmi nə bolsun.
Kırım xalq ədəbiyyatında cıng adı altında yad edilən dört-
l
əmələr texnikaca bizim bayatı-maninin haman-haman eynidir:
Ata min
ərsin, ata
G
əl oynata, oynata
Axıs sənin babannı
Yapacarım zarin xayin - ata.
Raxı irtum tabaxdan
Elva yedim tabaxtan
N
ə xayırlı günümüə
Yarım gördüm sabaxtan.
209