Ucra k
əndlərdə əski səciyyəsini bütün mənası ilə mühafizə
etdigi halda bir
ər islamiyyət ocaəı halina keçməgə baəlayan bö-
yük k
ənd və qəsəbələrdə bu ədəbiyyat yavaə-yavaə müsəlmanlı-
əın təsiri altına girdi bir çox islami ünsürlər və etiqadlar əski aəız
ədəbiyyatımızın bütün məhsullarında göründügü kibi oəuznamə-
nin mövzuları (motiv) da islamlaəmıə bir əəkil aldı. Bununla
b
ərabər əski elementlər tamamilə qalxmıə demək degildi; bunun
için islamlaəmıə Oəuznamə, müsəlmanlıq dərəbəgliginə keçən
əski cəmiyyətin istimalə girən devrinin xarakterlərini haizdir. Bu
yarım əamani, yarımislami oəuznamədən bizə yenə hər biri ayrı-
ayrı “ Oəuznamə” adını tanıyan on iki mənqəbə qalmıədır ki, bu
gün Qorqud kitabı sərlövhəsi altındə mərufdur.
Bir ozandan baəqa bir əey olmayan Qorqudun məcmuəsi –
biz
ə qədər gələn vəsiqələr nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan türklə-
rinin
yazılı ədəbiyyatına aid ilk əsərdir. Dədə Qorqudun bir ozan
sif
ətilə bu mənqəbələri davam etdirməsi və ona yeni bir tema
əlavə etməsi, oəuznamə adını daəıyan hekayələrin Qorqud adında
izaf
ətən əöhrətinə mocib olmuədur.
Bu m
ənqəbələr xalq sinifləri tərəfindən məqbul görülməklə
b
ərabər bütün mövzu və səciyyə etibarilə əəirət aristokrat sinfinin
yaratdıəı çadır ədəbiyyatı məhsuludur. Qəti nəzm əəklini ehtiva
etm
əməklə bərabər yuxarıda yad edilən vəznli və səcəli nəsr üçün
göz
əl bir nümunə təəkil edər.
Hicri I
əsrin ilk rübündə qəti surətdə müsəlman yapılan Azər-
baycan v
ə Qafqaz türkləri arasında bir tərəfdən Quran ədəbiyyatı
geniə surətdə yerləəirkən, digər tərəfdən də yüksək bir əeriyyətə
malik oəuznamə hekayələri ta miladi XVIII əsrə qədər əhalimiz
arasında müxtəlif dəgiəikliklərə uərayaraq qüvvətlə yaəamıədır.
Yüks
ək qərə maəlarım
Sana y
əylaq olsun.
Souq-
souq sularım
sana iç
ət olsun.
Tavl
ə-tavlə əahbaz atlarım
Sana bik
ət olsun.
D
ənlügi altun ban evim
118
Sana kölg
ə olsun.
Qatar-qatar d
əvələrin
S
ənə yüklət olsun.
Ayaəındə aəcə qoyunım
Sana əülən olsun.
Gözin kimi tutars
ə
Könlin kimi sev
ərsə
S
ən onə varəıl
əki oəulcıəı öksüz qomaəıl.
Zamanındə mədəni inkiəafın ibtidailigi nəzərə alınmaqla
b
ərabər denilə bilir ki, “ Dədə Qorqud” kitabı ümumi heyət
etibaril
ə yüksək bədii və ədəbi qiymətləri olan tipik bir əsərdir.
Qorqud kitabında qeyri-islami ünsürlər
Kitabın əsl ilk nüsxəsi islamiyyətin intiəarı baəlanəıcındə yazıl-
sa da, bir ç ox
əski türk ünsürlərini daəımaqdadır. Bu hal hər əeydən
əvvəl kitabdə qadınlara ayrılan ictimai mövqedə gözə çarpır. Beyrək
adındə bir gənc kəndisinə alınacaq qızda binicilik, atıcılıq kibi mə-
ziyy
ətlər arayır: “ Baba mana bir qız alı ver kim, mən yerdən turma-
dın ol turgəc gərək mən qərəqoç atımə binmədin ol binməə gərək.
M
ən qırımə varmədin ol mana baə gətürmək gərək (səhifə 44).
Beyr
ək adında bir ərkəgə təsadüf edən bir qadın, erkəkə ova çıxmaq,
at yarıədırmaq, ox atmaq, güləəmək təklif ediyor (səhifə 43). Yalancı
oəlı Yalıncıəın dügünində erkən çaləıçılar (ozanlar) çaləı çalıb
nükt
əli əərqi söyliyorlar; qızlar, qadınlar də oynuyorlar (səhifə 62).
Orxon kitab
ələrindən bir parça
Bilg
ə qağan adınə olan abidənin şərq cəbhəsindən
“ ...Toquz Oəuz mənim budunum erti. Tənri yer buləaqın
üç ün, özin
ə güni təkdik üçün, yaəı bultı. Bir yılqa tört yolı so-
nuədım. əniligi Toəı Balıəda sonmuədım. Tuəla ökizin yüzti ke-
çip süsi... əkindi Andarəudə sonuədım. Süsin sancdım. Elin altım.
əçünc əuəbaəında sonuədım. Türk budun azaq qamaətı. Yabalıq
bultaçı erti. əzə yaya gəligimə süsin aəıtım. əküə altıçı andə
tirilti. Apd
ə Tunra Yılpaəu atı bir oəıəıə Tonatəkin yuəında əgirə
toqıdım. Törtinc özgəndi qadında sonuədım. Süsin andə sancdım.
119
Yabartıdım... yaəımə Amaəı quraəın qıəladıqda yut bultı. Yazınə
Oəuz tapa sölədim. əlki Su taəıqmıə erti. əkin su abdə erti. əç
Oəuz süsi basa ölti. Yavaə yabır bultı. Tiyin aləılı gəlti. Oəuz sı-
nar süsi
əbəgi bartıə yoləılı bardı. Sınar süsi sonuəgili gəlti. Bir
az ertimiz, Oəuzlar. Tənri güc bir tük üçün anda sancdım. Ya-
badım. Tənri yarlı qoduq üçün mən qarqonduq üçün türk budun
qazəamıə ertinç. Mən inlikü bunça baəlayu qazəanmadım. Tirik
budun ölt
əçi ertin tinc, yuq bultaçı erti...
...əzə tənri, aydıq yer, sub eçim qaəan Quti tapqılmadı
ertinc Toquz Oəuz budun yerin süsin idip Tabəac qaru bardı.
Tabəaç budun yerinçi kəlti. əkidin teyisən... budun yazqılatı... Bir
ye Tabəaçda atı, kusı yuq bultı. Bu yerdə meta qul bultı. Mən
özim qaəan olatuəım üçün türk budunuə...
...Toquz Oəuz bəgləri! Budunum! Bu sabamın ədəküti eəid,
qatıəadı tinlə. əlgərü gün toəu sıqa, bir girü gün ortu sınəru qurı-
əaru gün batısıqına, yırəaru tük ortu sıpəru anda içəriki budun
qop mana görür m
ən bunça budun qop əytədim. Ol amatı yaəı
yuq Türk qaəan ətükən yıə öldursar. əltə yük-yoq. əlgərü əandun
yazıqa təki suladım. Taluyqa kiçik təgmədim”.
Əski türk şerlərindən nümunələr:
Alp
ər Tunəa adındə bir qəhrəmanın ölümü münasibətilə
bundan doqquz yüz
əlli yıl əvvəl tərtib edilmiə bir dastandır. Bu
dastan 1073-d
ə yazılan “ Divani-lüəəti-it türk”də vardır:
Alp ər Tunqa öldimü
əssiz atun qaldımu
əzlən ucin aldımu
əmdi yürək yırtılur.
əzlən qamıə kövrədi
ərdən arıə səfrədi
Yuncıq yavuz türədi
ərdəm bəki çərtilür.
əkrə-yüki mindaə oq
Munda
əzən bildaə oq
120
Dostları ilə paylaş: |