Abbasi x
əlifələrindən Harun-əl Rəəidə (doəumu 730, ölümü
775) uzun müdd
ət doktorluq yapan Cəbrayıl bini Bəxtuəunun
yazdıqlarından anlaəıldıəı kimi, əsərin nəyə görə ondan əvvəl
türkc
ədən farscaya 793 tarixindən ərəbcəyə tərcümə edildiyinə
baxılarsa tərcümə “ Oəuznamə” nüsxəsinin beəinci-altıncı əsrlərdə
bulunduəunu qeyd etmək lazım gəlir ki, o vaxtdan bəri keçən
uzun müdd
ət içində ortada yox olmuədur. Bu qiymətli kitabın
yalnız bir neçə parçası bizə qədər gələ bilmiədir. Bunu da bizə
əbu Bəkir Abdullah Dəvadari xəbər verir.
«Oəuznaməənin mündəricatı haqqında bildirdiyi qısa məlu-
mat il
ə Dəvadari kitab, oəuz türklərinin zühuri, ilk həyatları və ilk
hökmdarlarına aid izahatdan ibarət olduəunu göstərir və bu əsərdə
bir ç ox hekay
ə bulunduəunu da söyləyir. Onun göstərdiyi «Oəuz-
nam
əənin içində türklərin “ And üsulu”, «Altun xanə, «Arslan he-
kay
əsiə, «Ulu Ay anasıə, «Ulu Ay atasıə, «Ulu Qara daəə, «Uəaq
hekay
əsiə, «Qartal hekayəsiə və sair kimi mənkəbələr vardır. Bun-
lardan baəqa Dəvadari «Oəuznaməədə «Təpəgöz hekayəsiənin
möv
cud olduəunu da söyləyir. Bu hekayənin mövzusu əqil və
m
əntiqin qəbul etməyəcəyi bir əəkildə xurafi mahiyyətdədir. Biz
buraya ancaq mühüm bir v
əsiqə olduəu üçün alırız. Dəvadari
ərəbcə «Oəuznaməə nüsxəsində gördükləri «Təpəgöz hekayəsiə-
nin mövzusunu bu sur
ətdə anladır: «Oəuznaməə adlanan bu kitab-
da onların (yəni oəuzların) Dəbəgöz (Təpəgöz) dedikləri bir ada-
mın sərgüzəəti var. Təpəgöz onların məmləkətlərini yıxıb daəıtmıə
v
ə böyüklərini öldürmüədür. Oəuzların köhnə etiqadına görə Tə-
p
əgöz əcaib bir adammıə. Təpəsində tək bir gözü var imiə. Ona nə
qılınc nə də nizə iələməzmiə. Anası böyük dəniz cinlərindənmiə.
Ata
sı da qocaman baəlı bir adammın. O qədər ki, baəına 13 qoyun
d
ərisindən bir papaq geyərmiə. Bunun kimi bir çox məəhur heka-
y
ələri vardır ki, bizim zəmanəmizə qədər oəuzlar arasında yaəa-
mıədır. Bu hekayələri bilikli adamlar qopuz çalaraq əzbərdən nəql
ed
ərlər. Nəhayət türklərin içində yetiəən ərs (Oruz) oəlu Busat
adında bir qəhrəman Təpəgözü öldürmüədür. Bu vəqiə də böylə ol-
muə: bir qız varmıə, onu yənən (basan) adama gedəcəyini söyləmiə
imiə. Taliblərdən kimsə onu basmamıə idi. əsr oəlu Busat qızı
185
y
əndi və qızla bərabər atası ərsin yanına gəldi. Və atasına qızı yən-
digini x
əbər verdi. Atası da cavab olaraq: Mən də öylə sandım ki,
T
əpəgözü öldürmüsən - dedi. Busat bu sözün izlərinə haman getdi
v
ə Təpəgözü əqlin qəbul etməyəcəyin xurafi bir əəkildə öldürdü.
D
əvadarinin bir hekayə tərzində göstərdiyi mövzu əlimizdə-
ki «Kitabi Qorqudəda iki ayrı hekayədir. “ Kitabi Qorqud”dakı
«
T
əpəgözə hekayəsində Busatın qız ilə mücadiləsi yoxdur. Böylə
qızı yendikdən sonra almaq mövzusu Kanbura bəy oəlu Bamsı-
birik hekay
əsində vardır. Bu hekayədə «Bamsıbirikə adında bir
q
əhrəman Yegit bəy Beycanını qızı Banuçiçək ilə güləə yaparaq
qızı basır və ondan sonra onunla niəanlanır. «Kitabi Qorqudəda
üç üncü hekay
ə olaraq göstərilən bu hekayənin mövzusunu əbu-
b
əkr Abdullah Dəvadarinin oxumuə olması, «Kambura bəy oəlu
Bamsıbirikə hekayəsinin də «Oəuznaməədə bulunduəunu gös-
t
ərir. Qız ilə oəlanın güləəi haqqında Dəvadarinin verdiyi məlu-
mat Qorqudun kitabındakı «Bamsıbirik hekayəsiənin yalnız bir
qismini t
əəkil edir. Halbuki, Təpəgöz haqqında göstərdiyi mövzu-
su kitabın səkkizinci hekayəsi olaraq «Büsat Təpəgözü öldürdüyü
boyunu b
əyən edərə sərlövhəsi altında müfəssələn vardır.
D
əvadarinin bu iki xürafayi anlatması sayəsidədir ki, bu gün
m
əlum olan «Kitabi Dədəm Qorqud əla lisan tayifeyi Oəuzan”ın
m
əəhur «Oəuznaməənin bir parçası olduəu qəti surətdə anlaəıl-
mıədır. Bundan baəqa “ Qorqud” kitabındakı ifadələr də bu kitabın
«Oəuznaməəyə baəlı olduəu göstərir. Kitabda bunlunan 12 he-
kay
ədən 6-sının sonunda o hekayəyə «Oəuznaməə deyildiyini
göst
ərən sözlər var.
«
Dirs
ə xan oəlu Baəac xanə hekayəsinin sonunda bu cümlə
var: «
D
ədəm Qorqud boy boyuldu, soy soyuldu, bu «Oəuzna-
m
əəyi düzdü-qoədu, böylə dedi: «Onlar dəxi bu dünyaya gəldi-
keçdi, karvan kimi qondu köçdüə.
«Salur Qazanın evi yıəmalandıəıə hekayəsinin son sətir-
l
ərində böylə deyilir: «Dədəm Qorqud gəlibən boy boyuldu, soy
soyuldu, bu «Oəuznaməəyi düzdü-qoəduə.
«
Baybura b
əy oəlu Bamsıbirikə hekayəsi də böylə bitir:
«
D
ədəm Qorqud gəldi, əadlıq çaldı, boy boyuldu, soy soyuldu,
186
qazı ərənlər baəına nə gəldigini söylədi. Bu “ Oəuznamə” birgin
olsun dediə.
«Qazanın oəlu Uruzun əsir olmasıə hekayəsinin sonunda:
D
ədər Qorqud gəldi əadlıq çaldı, bu «Oəuznaməəyi düzdü-qoədu.
«Qazılıq Qoca oəlu Yegənig boyundaə deyilir ki, Dədəm
Qorqud g
əlib boy boyuldu, soy soyuldu, bu «Oəuznaməə Yegən-
gin olsun dedi.
«
B
əgil oəlu əmranə hekayəsinin sonunda da bu cümlə oxu-
nur: «
D
ədəm Qorqud gəlib əadlıq çaldı, bu «Oəuznaməəyi düz-
dü-
qoədu, Bəgil oəlu əmranın olsun dedi, qazılar baəına nə gəl-
diyinin söyl
ədiə.
Bu parç alar eyni
zamanda «Oəuznaməə adına həm Oəuz
m
ənqəbələrinin ümumi məcmuəsinə, həm də oəuzlardan hər bəy,
xan v
ə yaxud qəhrəman ətrafında vücuduna gəlmiə tək mən-
k
əbəyə verildiyini də göstərir.
Z
əmanəmizə qədər gələn «Oəuznaməə parçaları: «Qoruqud
kitabıə ilə «Oəuzə mənkəbəsi və «Hazətür risalə min kəlməti
Oəuznamə”dir.
Qorqud kitabı haqqındakı tədqiqlərə aid biblioqrafiya
«
Kitabi D
ədəm Qorqud əla lisan tayifeyi Oəuzan”ın yeganə
yazma nüsx
əsinin Almaniyada Drezden kitabxanasında bulundu-
əunu öz kataloqlarında xəbər verən alimlərdən Aleymerdir. Bu
nüsx
ə Drezden yazmaları içində Fleyəer kataloqunda 86 nömrə
il
ə mükəyyidir. XIX əsrin baəlarında yenə Alman mütəkkiklərin-
d
ən Dits bu nüsxəyə kopya etmiədir. Bu kopya Berlin kitabxa-
nasında Perça fehrüstündə 203 nömrədə mükəyyədir. Bundan
baəqa Dits yazma nüsxədə bulunan hekayələrdən «Basatın Təpə-
gözü öldürdü boynu b
əyan edərə əfasanəsinin mətnini almancaya
t
ərcüməsi ilə bərabər əərqiyyətə aid material koleksiyonunun
iç ind
ə 1815-ci ildə nəər eyləmiədir. Akademik Bartoldun söylədi-
yin
ə görə Niyoldeki nam bir alim də 1859-cu ildə yazma nüsxəyi
tamamil
ə kopya etmiə və əhəmiyyətli yerlərini almancaya tərcü-
m
ə etmiəsə də bir çox yerlərini anlamadıəı üçün tam etməmiədir.
187
Dostları ilə paylaş: |