Türkiyyat al
əmində mühüm mətnlər nəər etməklə tanınmıə Ki-
lisli mü
əllim Rüfətin topladıəı yüzlərcə manılar ancaq xam material
halındadır (əstanbul Darülfünun Kütübxanəsi, yazmalar qismi).
Manı haqqında bəsit bir izahata müəllim Səddədin Nüzhət
v
ə Məhəmməd Fəridin əsərlərində təsadüf edirik. Bunların
verdigi m
əlumat mənbə göstərməklə bərabər Köprülü- zadənin
fikirl
ərinin ibtidai əəkildə kopyasından baəqa bir əey dəgildir
(Konya vilay
əti, xəlqiyyat və hərsiyyatı, Konya, 1926).
əzbək mühərrirlərindən ə.Züfəri və G.Yunusun bu xüsusda
əsərləri və Türkistanda əaye olan manılar etibarilə dəyərə malik-
dir (El
ədəbiyyatından əəulələr. Səmərqənd, 1927).
Bizd
ə də bayatı ilə əlaqədar az-çox nəəriyyat yapılmıədır.
Mü
əllim Abbaszadənin kitabçasında (Bakı, 1918, ikinci təbi),
mü
əllim Bünyadzadənin "Kəəgül" adlı əərqilər məcmuəsində
(Bakı, 1915) və "Daəarcıq"ında (Bakı, 1917), Firudin Köçərlinin
"Balalara h
ədiyyəsi"ndən (Bakı, 1912), Y.Vəzirovun "Azərbay-
can
ədəbiyyatına bir nəzər" adlı əsərində (əstanbul, 1337) yalnız
bayatı mətnlərinə təsadüf edilməkdədir. Bu qəbildən əski Azər-
baycan ədəbiyyat Cəmiyyətinin nəər etdigi "Bayatılar" kitabça-
sında yalnız mətnləri havidir (Bakı, 1926).
S
əlman Mümtaz "Aəıq Abdulla" adlı bir əairdən bəhs edər-
k
ən bayatı haqqında da qısa izahat verir. əox qarıəıq olan bu iza-
hatda ilk mısrada əairin öz adına zikr etməsi haqqında olan iddia,
Haəım Nahidin fikrindən kopyə edilmiəidir. əkincisi, bayatının
Oəuzların Bayat əöbəsinə nisbətlə adlandırılması fikri də Köp-
rülüzad
ənin daha əvvəlcə söylədigi fikrinin ("Türkiyyat məcmuə-
si", cild 1, s
əh. 205) təkrarı deməkdir. Səlman Mümtaz kitabça-
sında beə yüzə qədər bayatının Aəıq Abdullanın olmasını göstər-
m
əkdədir ki, bununla əərik olmaq qabil degildir. Mühəririn bu
korkunc yanlıəlıəı kitaba "Azərnəər" tərəfindən ilavə olunan mü-
q
əddimədə açıq bir surətdə göstərilmiədir.
əsmayıl Hikmətin də yazılarında manılara aid təhlillərə təsadüf
edilir. Bu müh
ərir eyni cinsdən manıları bir çox adlarla ayrı-ayrı
olaraq qeyd etmiədir. Eəq əərqiləri, manılar, əikəstələr, bayatılar,
izdivac əərqiləri, ölüm əərqiləri... Bəstə (musiqi) adı ilə nəzm əəkili
194
adlarının qarıədırıldıəı bu bölgünün özü belə bu tədqiqin nə qədər
keyfi olduəunu göstərməkdədir. Sərlövhənin altında qeyd edilən
izahat ictimai,
ədəbi tədqiqdən ziyadə əairanə təhssüslərə daha
yaxındır (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, birinci cild, Bakı, 1928).
Bu ümumi bibli
oqrafinın mündəricatından da açıq bir surət-
d
ə anlaəılır ki, manı-bayatı haqqında elm aləmində aparılan təd-
qiql
ər bu ədəbi nevin keçirdigi tarixi təkamülü, hər ləhcə daxi-
lind
ə qazandıəı orijinallıəı, texniki xüsusiyyətləri sınıfların idea-
liz
əsilə olan əlaqəsini, ictimai mevqeyini, türk nəzminin qəmmi
(koliçestvennıy) inkiəafındakı rolunu, etnoqrafik qiymətinin bir
t
ərkib (sintez) halında qavramaqdan çox uzaqdır.
M
əmləkətimizdə gündən günə artan folklor tədqiqatlarının
v
ə təsis olunmaəa baəlayan elmi ədəbiyyatçılıəın verdigi cəsa-
r
ətlə, hiss olunan boəluəu bu iə təcrübəsi ilə-vəlo-qismən olsun
doldurmaq qay
əsini təqib etdik. Bunu da hər əeydən əvvəl qeyd
etm
əli ki, bu tətəböönamə daha səlahiyyət sahibi olan alimlərin
t
ədqiqlərini nəzərə aldıəı kibi, Azərbaycanı əgrənən Cəmiyyət
t
ərəfindən toplanılıb da tərəfimizdən tərtib edilən beə minə qadar
Az
ərbaycan bayatısı ilə bir çox digər türk xalqlarının manılarına
istinad
ən meydana çıxmıədır.
II
Bayatımı, manımı?
T
ədqiqimizi kolaylaədırmaq üçün hər əeydən əvvəl bayatı
adı üzərində durmaq icab edər.
Türk
ədəbiyyatının müxtəlif əöbələri ilə məəəul olanlar çox
göz
əl bilir ki, ümumiyyətlə heca vəzni yeddilisi ilə yaradılan dörd
mısralı müstəqil mənzumələr, yalnız Azərbaycan sahəsində bayatı
adını daəımaqdadır. Halbuki bu nəzm əəkli yalnız Azərbaycan türk
ədəbiyyatına münhəsir bir əəkil degildir. Bu nəzm əəklinə çox
q
ədim zamanlardan ta indiyə kibi həmən-həmən bütün türk ləhcə-
l
ərində təsadüf edilməkdədir və müxtəlif ləhcələr müxtəlif adlarla
tanınmaqdadır. Məsəla, qərb (osmanlı) ləhcəsində mani,
62
çöl Kı-
62
Kunoə: Oszman-Terek nejəkeltesi guüyemenu, Budapeət, 1889
195
rım türkcəsində cınə,
63
Kazan il
ə cənub Kırımcada cır,
64
əzbəkcə-
d
ə əəulə, yaxud aəulə
65
, əraq türklərində türkü,
66
qırəız və qazax-
larda kayım ölənə,
67
yaxud aytıspa
68
kibi xüsusi adlar almaqdadır.
Bunlara r
əəmən, tədqiqat əsnasında bəzi ləhcələrdə müətə-
r
əkən manı iələdildiginə də rast gəlirik. Qərb türkləri kibi bu gün
əimali Rumıniyada, Bessarabiyada yaəayan Qaəauz türkləri belə
bu nevi manı adlandırmaqdadır.
69
Az
ərbaycan köylərinin bəzisində belə bayatılara manı-məni-
mahnı-mahnu-mahna deyildiginə təsadüf etməkdəyiz. əsərimizin
havi olduəu binlərcə bayatıların mevzusu içində bayatı kəlməsi
qul
lanılmadıəı halda, manı, mahnı kəlməsini ehtiva edən nümu-
n
ələr vardır:
Mahnı mahnının baəı,
Mahnı bilməyən naəı.
G
əl bura mahnı deyax,
Q
ərib yerin yoldaəı. (Zaqatala)
Xalq arasında bu mənzumə nevinin müxtəlif ad qazanması,
ya müxt
əlif zamanlarda müxtəlif əəirətlər tərəfindən adın dəgiə-
dirilm
əsindən, yaxud birisinin mevzucə, o birinin musiqicə qiy-
m
ətindən irəli gəlir.
Köprülüzad
ə Məhəmməd Fuad. Saz əairləri, "Tənin" və "əkdam" qəzetələri,
əstanbul, 1922, S.Nizhət və Məhəmməd Fərid. Konya vilayəti xalqıyyat və
h
ərsiyyatı, Konya, 1926, Prof. A.Samoyloviç. əetverostiəiə-tuyuqi Nevai,
"Musuləmanskiy mir, vııpusk 1, Petroqrad, 1917.
63
Akademik əqnats Kunoə. Türk xalq ədəbiyyatı, səhifə 170-172, əstanbul,
1925.
Pofessor əobanzadənin verdigi əifahi məlumata görə həm cənubi, həm
d
ə əimali Kırımda bu nevə manı denilməkdədir.
64
əeyx Südeyman əzbəgi it Buxari. Lüəət cıəatay və türk Osmani, ə.Zufəri və
G.Yunus. El
ədəbiyytından eəulələr.
65
Haəım Nahid. əraq türkləri, "Türk yurdu" məcmuəsi, sayı 1, cild 10.
66
Radlov.Obrazüı narodoy literaturı törskix plemen, çast 1.
67
Akademik Samayloviçin yuxarıda zikr olunan əsəri.
68
Radlovun yuxarıda zikr olunan türk xalq əeirlərinə aid küllüyatının 10-cu cildi.
69
"Türkiyyat m
əcmuəsi", cild 1, səh.205.
196
Dostları ilə paylaş: |