Abid
ələrdən sonra əlimizdə olan "Divan-i lüəat ül-turk"dəki
m
ənzumələr arasında da yeddi hecalı bir çox mənzum parçalar
vardır
76
.
Kitabın üç cildi içində ayrı-ayrı qitələr və beytlər halında
olan bu m
ənzumələri son vəktlərdə alman müstəəriklərindən
professor Karl Brokilman
77
t
ədqiq edərək toplamıə, mevzu və
əəkilcə bir-birinə yaxın və mütəmmim olan qitələri bir-birinə baə-
layarak bütöv m
ənzumələr halına qoymuədur. Qayəmiz bunların
t
əsnif və tərtibi olmadıəından bu cəhəti nəzərə almıyarak burada
Brokilmanın, mənzumələri adlandırmaq üçün qəbul etdigi bölmə-
l
ərinə riayət edəcəgiz. Mənzumələri tədqiq edincə bunlardan Alp
ər Tunqa ilə məchul bir qəhraman haqqındakı mərsiyələr, Uyəur-
larla müharib
ə, Yabakutlarla müharibəyə aid dastanlar, av mən-
zum
ələri, oəru bir yoldaə haqqındakı mənzumə ilə bir bəyzadəyə
q
əsidə və bunlardan baəka yigirmi iki parça müxtəlif qitələr həp
h
əcanın yeddilisi vəznində və həm də qitə halındadır.
"Divani lüəat üt-turk"dəki bütün mənzum nümunələr göstə-
rir ki, bundan s
əkkiz yüz qədər il əvvəl, turk nəzmi, qəti olaraq,
dört mısralı qitə halında təmərküz etmiədir. Gərək bunlara və
g
ərəksə ən ibtidai cəmiyyət həyati yaəayan turk xalqlarındakı
əsərləri əəklinə istinad edərək turk nəzmində vahidi kiyasinin qitə
olduəu qəbul edilməkdədir.
Bayatı-manının texnikası da bu iddiayı qüvvətləndirməkdədir.
ərəb və əcəm ədəbiyyatının türk ədəbiyyatı üzərində təsirini
t
ədqiq etdikdən sonra müstəərik Kovalski türk ədəbiyyatının da
qarəılıqlı olaraq ərəb və əcəm ədəbiyyatının üzərinə təsir yapdı-
əını və hətta rübai nevində manıların təsiri olduəunu irəli sürür və
deyir ki: "Bu v
əktə qədər əcəm ədəbiyyatının orjinal məhsulu
sayılan rübainin mənəəyi haqqında qəti bir əey məlum degildir.
Bu nev,
ədəbiyyatda qəsidə, qəzəl və məsnəvi ilə bərabər doqqu-
zuncu
əsrdə birdən birə zühur etmiədir ki, nə ərəb, nə də əcəm
76
“ Divani lüəəti it türk” 1083-1085 tarixlərində Kaəqarlı Mahmud ibn il
Hüseyin t
ərəfindən yazılmıə türkcədən ərəbcəyə bir lüəətdir.
77
Ostasiatische Leitschriti. Jahrg. 8, 1920.
200
ədəbiyyatının əski dövrlərində özünə bənzər bir nevə təsadüf
edilm
əmiədir".
Bundan sonra Kovalski böyl
ə bir sual verir: "Nədən türk
dörtl
əməsi ilə əcəm rübaisi arasında qarəılıqlı münasibət bulun-
masın? Biz iki uyəun hadisə olaraq əcəm və ərəb ədəbi əəkilləri
arasında rübaini, bir də türk xalq mənzuməsi içində dörtləməyi
biliriz, türk dörtl
əməsinin əcəmininkindən çıxdıəına aid söz belə
olmaz. Halbuki, rübainin doəuəunda türk təsirinin varlıəı
haqqında bu mümkündür".
78
Kovalski bundan sonra ma
nı əəklinin ərəb ədəbiyyatına da
t
əsiri olub olmadıəını ehtimalını xatırlayır ki, həqiqətən ərəbiyyat
müt
əxəssislərini əlaqədar edəcək bir xatırlamadır.
H
ər halda manı nevinin Orta Asiya xalqları arasında Altaya
q
ədər geniə bir sahədə "Divan-i lüəat ül-türk"ün yazılıəı tarixin-
d
ən çox əvvəl yaəadıəı haqqında Kovalski kibi bizdən çox daha
s
əlahiyətdar bir mutəxəssisin fikri ayrıca diqqət ediləcək bir
nöqt
ədir.
"Divani-
i lüəat ül-türk"dəki yeddi hecalı mənzumələrlə im-
di
gi bayatı-manılar arasında quruluə etibailə fərk olması təbiidir.
əünki bu kitabdakı qitələr, müəyyən bir mövzu ilə baəlanan, bir-
birinin arxasından gələn və bir-birini itmam edən təcnissiz sadə
qit
ələrdir. Bu qitələrdə üç ilk mısraları bir-biri arasında dördüncü
mısralar, qitələrin dördüncü mısraları arasında qafiyədardır. Hə-
m
ən əksərisi bu əəkildə olduəu halda tək-tük qitələrdə xüsusi bir
əəkil göstərir. Məsəla, professor Karl Brokelmanın əsərində bu-
lunmayan bu iki qit
ənin dört mısrası da qafiyədar olmaqla xüsusi
bir əəkil ərz edər.
Altı hecalı qitə:
..........................
.........................
......................
..........................
Yeddi h
əcalı qitə.
78
K.An.Lininin yukarıdakı zikr olunan xülasələri. səh. 157
201
................................
..............................
...............................
.................................
79
(Divan-
i lüəat üt-türk. birinci cild. səh. 317 )
Bu nümun
ələr kibi "Divan-i lüəatüt-türk"də görülən qitə
əəklindəki mənzumələrin, o vəktlər xüsusi bir adla yad edilib haq-
qında məlumat bulunmadı. Bu kibi tək baəına görülən qitələrin
baəka mənzumə parçası olduəuna aid ayrıca izahata təsadüf
edilm
ədi. "Divan-i lüəat-üt-turk"də qoəma mənasına gələn koəuk
t
əbirinə təsadlüf edilir ki, bu da əeir, kəsidə, rəcəz mənasında
göst
ərilir. Bu xüsusda yalnız "Kutadqu bilik"də küçük bir qeyd
var. Yazılıə tarixi etibarilə "Divan-i lüəat üt-turk"lə həmən bir
zaman göst
ərən "Kutadqu bilik" feodal islam cəmiyyətinin icabı
olan
əruz vəznilə məsnəvi əəklində yazılmıədır
80
. Son zamanlar
professor Samoyloviç
81
"Kudatku bilik"d
ə təsadüf edilən əruzli
qit
ələrə, daha o zamanlar məni adı verildiginə nəzər diqqəti cəlb
edir v
ə misal üçün bu parçayı göstərir:
Bu sözqa baka görs
ə məni bu söz
Eəit iəqa tutgil əya könqlü töz
ər anda əri ol kamuə niqqa ərk
Bolub kıləu yerdə özin tutsa bərk
Taki
ərda yekrak əran ol trur
Min arzu bolub bu özin tid sa t
ərk.
82
İzahı: Bu sözə bakıb görsün bu söz mənidir. Eəit və iəə tətbik
et ey düz könüllü.
ər onda ərdir ki, özünü hamı yaxəılıəın üstündə
hakim bulub mevkeyind
ə özünü bərk duta. Bir də ərlər içində ən
yaxəı ər odur ki, bir arzusu olduəu halda özünü uzak duta.
79
Heca v
əzninin yeddisilə yazıldıəı idda edilən bu qitəyi təhlil edərkən onun
əruz vəzninin failatun failat vəzninə də uyəun olduəunu anladım. “ Divani lüəət
it türk”iə nəzimlərində əruz olub olmadıəı tədqiq ediləcək bir mövzudur.
80
“ Qudatku bilik” hicri 462 tarixdə Balasaqun əhalisindən Yusif Hacib adlı bir
əair tərəfindən türkcə yazılmıə bir əsərdir.
81
əəəəəəəəəəəə əəəəəə əəəəə. «əəəəəəəəəəəəə əəəə əəə.I, əəə. 6, 1917.
82
P. Rodloff. Das Kudatko bilik. Thcil, II, s. 296-297
202
Dostları ilə paylaş: |