əksəriyyətlə bayatılar bir bəstənin rəfaqətilə söylənilir. Bu-
nun
üç ündür ki, Az
ərbaycanda daha çox musiqiyi təzahür etdirən
adı intiəar etmiədir. Türklərdə ümumiyyətlə mənzum nevlərin
b
əstə adları ilə hər zaman yayıldıəını ilavətən düəünəcək olursaq,
bayatı təbirini bu nəzm nevinin musiqisinə verilmiə bir ad olduəu
haqqındakı fikri qəbul etmək lazımdır. Necə ki, bizdə bayatı
b
əstəsilə (havasilə) söylənilən manılar, gərək əərq və gərəksə də
dig
ər türklərdə ayrı-ayrı bəstələrlə söylənilməkdədir.
Hətta Azər-
baycanın özündə də bir manı güftəsi, bayatı, bayatu çobani, əi-
k
əstə, Qarabaə əikəstəsi, əirvan əikəstəsi, Salyan əikəstəsi və
Lenkaran əikəstəsi...
70
kibi müxt
əlif bəstələrlə söynəlilməkdədir.
Bundan baəqa Kafkas və əimali əran türklərinə aid müsiqi
b
əstələri arasında Bayati Kürd, Bayati Qacar, Bayati əsfahan,
Bayati əiraz... kibi adlarla yad edilən bəstələr də vardır. Bu cihət-
l
əri qeyd edərək bu nəzm əəklinə bayatı adının Oəuzların bayat
q
əbiləsi tərəfindən verildigini və dolayisilə Azərbaycan bayatıla-
rında musiqi və ədəbiyyatın qüvvətli olduəunu iddia edən Köp-
rülüzad
ə M.F.: "əski Osmanlı musiqisində də bayatı pək məəhur
v
ə mutəmmim bir məqamdır" deyir.
71
Bizim
əldə etdigimiz nəticəyə görə bayatı təbiri kibi öləng,
cır, türkü, eəulə adları da mənaca əərqi demək olduəundan bun-
larda dig
ər türk xalqlarında manının bəstəsinə verilmiə ad kibi sa-
yılmalıdır. Hələ bir az aəaəıda tədqiq edəcəgimiz
üzrə bundan
doqquz yüz s
ənə əvvələ aid "Kudatqu bilik" məni adilə dörtlə-
m
ələrdən bəhs etməsini də düəünəcək olursaq və burada türk
xalqlarının nəəət etdigi ölkələrində "Kudatku biliy"in yayıldıəı sa-
h
ələr olduəunu xatırlasak, o vəkt musiqi yüzündən müxtəlif adlar
alan bu nevin - güft
ə etibarilə - ümumi və müətərik adını manı
olarak q
əbul etmək icab edər. Zaman keçdikcə bəzi türk qəbilələ-
rind
ə manı adı unutulmuə, yerinə musiqi adı kayım olmuədur.
Manı təbirinin mənası bəzi müstəərikləri əlakədar etmiədir.
əlk dəfə olarak akademik A.Samoyiloviç Nəvayinin tuyuəları
haq
qında nəər etdigi qiyəmtli tətəbböönamədə ("Müsülman dün-
70
Az
ərbaycan operasının aktyorlarından H.Sarabski (əifahən).
197
ya
sı", Petroqrad, 1917) bir vəsilə ilə məni kəlməsindən bəhs
ed
ərkən "Müasir Osmanlı və Azərbaycanlılar mani deyə yazarlar"
qeydini ilav
ə edir.
Kovalski d
ə maninın məadan gədliginə qətiyyətlə qanedir.
72
Daha sonra manı haqqında nəər etdigi məqalədə mani kəlməsinin
əslini türkcədə zən etməyən Köprülüzadə dəxi ərəbcənin məni,
m
əa kəlməsindən gəldiginə inanır.
73
Halbuki, bu müst
əəriqlərdən yüzlərcə sənə əvvəl yetiəən Ev-
liya əələbi bu xüsusu qəti bir əəkildə göstərməkdədir.
On yeddinci
əsrin adamlarından olan bu səyyahın səyahətnaməsində bulduəu-
muz bir f
əqərə onun zamanında maninın Anadolu köylərində aldıəı
adı, mənaca çıplak bir əəkildə meydanə qoyur. Evliya əələbi ma-
nılardan göstərdigi nümunələrin adını doərudan-doəruya məni
əəklində qeyd edir ki, səyyahın ifadəsini eynilə buraya nəql etdik:
"... Sahibi P
ərhiz, əəhbaz bir yigit kalkmıə, üryan atına bəs-
m
ələ ilə timar ediyor Yedərgən bir savvti həzin ilə makamla əu
beyti söyl
ədi:
əyləmi halım fələk,
Dil bilm
əz zalım fələk,
Q
əsdin can baəçasından,
əki nihalim fələk.
Bu t
ərz ilə mütəsəvvüfanə, fələkdən əikayət eləyirdi. Həkir
heyr
ətdə kalarak bu beytdən təfəül kəsd etdim.
Yenə məniyə aəaz
ed
ərək əunu söylədi:
Baba kitab il
ə sən,
Uəraəma nafilə sən,
Bundan bir iə eylə,
Anda yana bil
əsən.
Dig
ər məni:
Lalanin dünyası nə,
72
An. Linin. K voprosam formalənoqo izuçeniə pogzii tureükix narodov".
Vostokovedene, t. 1. str. 166, Baku 1926 q. Bu
əsər Kovalskidən ruscaya xüla-
s
ə halında tərcümə olunmuədur.
33
Türk
ədəbiyyatında qoəma tərzi. "Yeni məcmuə", sayı 78, əstanbul, 1923
198
Aldanma dünyasin
ə,
Dünya b
ənim diyənin,
Dün
getdik dün yasin
ə.
Bunları öylə qəribanə və cigər-suz bir səda ilə okuyub aəladı
(Evliya əələbi səyahətnaməsi, cild 1, səhifə 211). Evliya əələbi-
nin göst
ərdigi nümunələrin bu gün belə Azərbyacan bayatıları
iç ind
ə yaəadıəını yuxarıdakı izahata ilavə edəcək olursaq, artıq bu
nevin Kırım, Qaqauz türklərində olduəu kibi cənub türklərində də
adının manı və bunun da ərəbcə mənidən gəldigi haqqında ortaya
sürül
ən fikir haqqında heç bir əübhə qalmamıə olur. Məni kəl-
m
əsinin mani halına keçməsi isə ayn hərfinin türk aəzına görə
d
əgiəməsindən baəqa bir əey deyildir.
Manılar məlum olduəu üzrə heca vəzninin yeddilisilə yazı-
lır. Bu əəkilə türk ədəbiyyatının çox əski devilərinə aid məhsulları
arasında da təsadüf ediriz. Türk ədəbiyyatının elmə məlum olan
ilk v
əsiqəsi Orxon abidələrinin mənsur kitabələri içində mənzum
parçaların da olduənu ilk dəfə akademik F.E.Korə xəbər verdi.
74
Bilg
ə kaəan bitigin
Yolug tikin bitiqin
Bunca barkag badızın
əzi kaəan atısı
Yolug tikin m
ən ayı
Artıgı tort gün türup
Bitidim, badıztım...
"Bilg
ə kaəan" abidəsi, qərbi-cənub tərəfi.
Yeddi hecalı ibtidai bir vəzni havi olan bu parça, əəkildən
m
əhrumdur.
75
Bu dövrl
ərdə Orxon sahəsində yaəamıə əsərlərdən
baəqa nümunələr bulunmuə olsaydı, abidələrin diyiliəi tarixindən
sonra ümum n
əzmilə bərabər yeddi hecalılarda hasıl olan
d
əyiəikliyi qolaylıqla təqib etmək olacaqdı.
74
əəəəəəə əəəəəəəəəə əəəəəəəəə əəəəəəə əəəəəəəə əəəəəəəəəəəəəəəə
əəəəəəəə. ə.XII, əəə.2-3, əəə. 78, 1899
75
Bu xüsusda Az
ərbaycan mətbuatında mənbə: əmin Abid. Heca vəzninin
tarixi. “ Maarif iəçisi” məcmuəsi, nömrə 3, 4 və 6, Bakı, 1927.
199