oəuzların mənkəbələrini bəstələr ilə oxuyaralardı.
51
Bu m
ənkəbələr
baəqa türk əöbələrinin yaratdıəı əfsanələr kimi əvvəlcə əifahi bir
əəkildə olaraq bütün xalq içində yayılmıə və yerləəmiə bulunurdu.
Sonradan kaəız üzərinə gömülmüədür ki, "Oəuznamə" adının bir
yer
ə toplandıqdan sonra verilmək ehtimalı daha çoxdur. Qüvvətli bir
ehtimala gör
ə "Oəuznamə" adının ya əcəm müvərrixləri və yaxud da
əcəmləəmiə türk tarixçiləri tərəfindən verildiyi qənaətindəyiz.
Mövzuları əsrlərcə yaəayaraq xalqın bədii ehtiyaclarını tə-
min ed
ən "Oəuznamə" müsəlmanlıqdan əvvəlki etiqad və ehti-
yatların izlərini daəıyardı.
52
Zaman keç dikc
ə müxtəlif səbəblərlə
bilxass
ə ərəb dininin yerləəməsini mütəaqib qüvvətli bir surətdə
inkiəaf eləyən Quran kulturasının təsiri altında "Oəuznamə"nin
dastanları yerini əslami bir əəkildə olan baəqa xalq "məbəd"lərinə
t
ərk edərək meydandan qalxmıədır.
Oəuz mənkəbələrinin, xalq ədəbiyyatından qalmıə islamiyyətin
baəlanəıclarında olmamıədır. Bunlar müsəlmanlıəın intiəarından
sonra da ç ox zamanlar qüvv
ətlə yaəamıədır. Azərbaycan və Qafqaz
Oəuzları içində XVIII əsrin ikinci yarısına qədər davam etdiyini
biz
ə bir neçə vəsiqə isbat edir. Türkiyənin kitabiyat müəlliflərindən
Bursalı Məhəmməd Tahir məxəz göstərmədən, «Oəuznaməənin
XVI
əsrə qədər xalq arasında yaəadıəını bu sətirlərlə qeyd edir:
“ Türk qövmünə mənsub əkvam haqqında yazılan milli tarixlərdən
ən dəyərlisi əldə bulunan bəzi imarələrə nəzərən «Oəuznaməə al-
maq
lazım gəlir. Bu tarixi kəbir hicrətin bir tarixinə qədər Azər-
baycan (Q
ərb-əimali əran) tərəfində mövcud olduəu bəzi vəsaiklə
müsb
ət isə də bu günkü gündə əlimizdə mövcud deyildir.
53
M
əhəm-
51
Süleyman əzbəgil Buxarı «Lüəəti cıəatay, fərhəngi əüuriə və «Dərrilticanə
əbubəkir əbdullah Davadari.
52
əbubəkir əbdullah Davadaridə qıpçaqlara aid “ ətabətiqci”, oəuzlara aid
«Oəuznaməə ətrafında fikir yürütürkən mövzularını müsəlmanlıəı müxalif ol-
duəunu izah edir: «Bu tayfanın zühur ediələrinin, əhvalatlarının izah etmək is-
t
əyirəm. Fəqət bunların bir çoxu əərafətli əəriətə uyəun deyildirə. “ Dərrili-
tican
” yazma, əstanbul, əbrahimpaəa kitabxanası, 913.
53
“ Türk dərnəgi” məcmuəsi, sayı 1, əstanbul, 1927.
182
m
əd Tahirin ümumi rəvayətlərinin təsiri altında olaraq tarix
54
adı ilə
deyiriz.
Göst
ərdiyi Oəuz mənkəbəsi izlərinin yaəadıəı tarix XVI əsr
s
ərhədini keçdiyini görürük. Bizim əhalimiz arasında XVII əsrdə
o m
ənqəbələrin yaəadıəı 1638 tarixində Dərbənd əəhərini ziyarət
ed
ən səyyah Oleari XVIII əsrdə mövcud olduəunu 1722-ci ildə
köhn
ə Rusiya çarı Böyük Pyotrun knyazlarından Kantemirdən
n
əqlən qeyd edir. Zəmanəmizdə yaəayan xalq məsəlləri (naəılları)
s
əlahiyyət sahibi türkoloqlar tərəfindən tədqiq edilirsə əski mən-
q
əbələrimizin təsirlərinin bulunduəunu tapmaq və yaxud onların
baəqa əəkillərə girdiyini görmək ehtimaldan uzaq deyildir.
«Kitabi Qorqud»u «Oğuznamə»yə bağlayan vəsiqə
“ Oəuznamə”nin mahiyyəti haqqında bizə ilk məlumatı verən
Misird
ə hökmdarlıq etmiə olan Məlik Nəsrəddin Məhəmməd ibni
Klavununun (cilusu 1075, v
əfatı 1123) adamlarından əbu Bəkir
Abdullah ibn Ayb
əkid Dəvadaridir
55
. Bu adam on üç üncü
əsrə qə-
d
ər keçən vakələr haqqında Misirdə yazdıəı tarixində «Oəuz-
nam
əəni böylə anlatır: “ Baəqa türklərin «əəiznaməə («Oəuzna-
54
Bursalı Məhəmməd Tahirdə bir çox əsgi Osmanlı tarixçiləri kimi «Oəuznaməə-
yi tarix kitabı əəkilində göstərir. Onun əimali əranda «Oəuznaməənin yaəadıəı
haqqındakı verdiyi məlumatıbaəqa səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdiyi
üçün «Oəuznaməə mənkəbələrinin kəsd etmək istədiyi fikri ilə alırız. Vaqan «Səl-
cüqnam
əə sahibi Yazıçı oəlu əli, “ Cami-Cəmi ayinə sahibi Hüseyn bini Mahmud
Bayatı, «Behcətürt təvarixə müəllifi əükürullah kimi yazıçılar «Oəuznaməə adın-
da ayrıca tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri «Oəuznaməəni oəuz
m
ənkəbəlri məcmuəsi olub olmadıəı aydın bir surətdə məlum deyildir.
Osmanlı müəlliflərinin bu xüsuda yapdıqları fikri qarıəıqlıq haqqında Köprü-
lüzad
ə Məhəmməd Fuadın «Türk ədəbiyyatında ilk mütəsavviflərə kitabında
qiym
ətli bir tənqid var. (s. 278-279)
Son
əsrlərdə bəzi Türkiyəli müəlliflər Osmanlı Türklərinin tarixinə aid yazdıbı
əsərlərə «Oəuznaməə adı vermiələr. Lütfi Paəa adında bir zaman bu cinsdən
«Oəuznaməə adında bir tarixi var. Türküstanda yetiəən Dana Ata adından bir
əair də «Oəuznaməə adında mənzum bir əsər yazmıədır. Bu xüsusda baxınız:
A.Samayloviç: Materialı po srednıe Aziatskoy i Turetskoy literature. «Zapiski
Vostoçnı. Otd. əmper. Russkiy arxeoloq. o-va, tom. XIX vıp. 1
55
«
D
ərrilticanə
183
m
əə) adında bir kitabı var. Bu kitab onların arasında çox məəhur-
dur. Onların əhvallarını ilə mənəələr və ilk hakimləri barəsində mə-
lumat ehtiva
edir. Onların böyügü Oəuz deyilən bir adamdır...”
D
əvadari “ Oəuznamə”nin türkcəsini görməmiədir. O, ərəb-
c
əyə tərcümə edilmiə bir nüsxədən istifadə istifadə etmiədir ki, bu
ərəbcə nüsxə də 793 tarixində (hicri 211) farscadan tərcümə olun-
muədur. “ Oəuznamə”nin ərəbcə tərcüməsi haqqında Dəvadari bu
izahatı verir: “ Atam hicri 709-da (miladi 1291-də) idarə mərkəzi
Bilbas (Belbis-Qahir
ə civarındadır-ə.A.) olan əərq vilayətinin
valisi idi. Tatarlara aid bir neç
ə alim yapdıəı münaqiəədən sonra
yoldaəlarından əminəddin-il Həməvi mənə bir kitab göstərdi. Bu
kitabın yeganə nüsxə olduəunu və onun əminə Bədrəddin
Bayasiri t
ərəfindən özünə verildiyini əlavə elədi.
əsər naxıəlı və təzhibli idi. Yazısını əli ibni Hilaləl Bavaq
adında xəttatın bir əagirdi yazmıədı. Kitabın kaəızları Baədad əəhə-
rind
ə yapılmıə ipəkdən idi. Cildi də sarı rəngə ipəkdən iələnmiə idi.
Kitabın ayrıca altundan bir qapaəı var idi. Yoldaəlarım Mənsur-əl-
əbbas, əminəddin-il Həməvi və Bəlikin əairi Cəmaləddin ibn Zey-
tun il
ə birlikdə oturub əsəri gözdən keçirdik. Dördümüzün oxuya
bildiyimiz parçaları mən kopya etdim. Bir taqım yerlərini oxuya
bilm
ədik. Kitabı tərcümə edənin Cəbrayıl binin Bəxtuəu (vəfatı
795) adında bir doktor olduəu öz dilindən yazılmıədır. Bu kitabın
əvvəlcə türk dilindən farsacaya tərcümə edildiyini və sonradan özü-
nün hicri 211 tarixind
ə farscadan ərəbcəyə tərcümə etdiyini qeyd
etmiədir. Bu əsər əbu Müslüm Xorasanın (vəfatı 719) xəzinəsinə
aid
əeylərdən idi. əbu Müslüm özü də Buxtu xan sülaləsindən
olduəunun və bu əsəri vərasət olaraq aldıəını söyləyirmiə”
56
.
56
«
D
ərrilticanə. Bu müxəzəlilik diqqət cəlb etdirən Misirli əhməd Zəki Paəa-
nın «Arxio-do Azaitikə dəki məqaləsidir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən əs-
tanbul D
əril Müəlliminin ibtidaisi müəllimlərindən M.Cövdətdir. Bu zatın bu
xüsusa il
ə iki məqaləsi var. “ Yeni məcmuə”nin fövqaladə nüsxəsi 1334, «Dər-
gah m
əcmuə”si 1338. Bundan sonra professor Köprülüzadə «əlik mütəsəfiffə-
l
ərəində (əstanbul 1918) bu əsərdən istifadə etmiədir. (səhifə 279-281) Bar-
toldun «Kitabi Qorqudəa aid yazdıəı bir çox yazılarından o vaxta qədər bu
kitabı görmədiyi anlaəılır.
184
Dostları ilə paylaş: |