Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
 
58 
 
inkişaf  edərək  yastılaşmış struktur  –  qranlar  əmələ  gətirir.  Qranlarda  xlorofil  və 
başqa  köməkçi  piqmentlər  yerləşir.  Xlorofil  piqmentinin  sayəsində  xloroplastlar 
yaşıl rəngli olur.  
 
Xloroplastın quruluşu 
 
 
 
Fotosintezin fazaları. Fotosintezi işıq və qaranlıq fazası adlanan iki mərhələyə 
ayırırlar. 
Fotosintezin işıq fazası. Yarpağa düşən günəş işığının təsirindən qranlarda olan 
xlorofilin elektronları həyəcanlanır. Fermentlər tərəfindən tutulmuş elektronların bir 
hissəsi ADF-ə bir fosfat turşusu birləşdirməklə ATF əmələ gətirir:  
ADF +F ATF 
Elektronların  digər  hissələri  suyun  molekulyar  oksigenə,  hidrogen  ionuna  və 
elektronlara parçalanmasında iştirak edir. Suyun parçalanması prosesi fotoliz (yun. 
“fotos” – işıq, “lizis” –  parçalanma) adlanır: 
2H
2
O  4e + 4H
+
 + O
2
 
 
 
Fotosintezin ümumi sxemi
 
 
 Su  Elektron-
lar 
Hidrogen 
ionu 
Oksigen 

---

 
ı 
59 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
Parçalanmadan  yaranan  hidrogen  ionu  sonrakı  mərhələdə  istifadə  olunur  və 
kimyəvi  birləşmə  əmələ  gətirir.  Belə  kimyəvi  birləşmədə  enerji  ehtiyat  halında 
saxlanılır və fotosintezin birinci fazası başa çatır. Bu fazada işığın olması vacib şərt 
hesab edildiyi üçün mərhələni işıq fazası adlandırırlar. İşıq fazasının əsas məhsulu 
ATF sayılır.  
Birinci  mərhələdə  suyun  parçalanmasından 
yaranan oksigen kənar məhsul kimi xaricə çıxa-
rılır və ya hüceyrənin tənəffüsü zamanı  istifadə 
olunur.  
Qaranlıq fazasının getməsi üçün işığın olması 
vacib  deyil.  Bu  mərhələ  işığın  iştirakı  olmadan 
gedə  bildiyindən  onu  qaranlıq fazası  adlandı-
rırlar. Qaranlıq fazasında havadan udulan karbon 
qazının mənimsənilməsi və sadə karbohidratların yaranması baş verir. Bu zaman işıq 
fazasının məhsullarından istifadə edilir.  C
6
H
12
O
6
  molekulları yaranır. Qaranlıq mər-
hələsində  yaranan  sadə  karbohidratlardan  (qlükozadan)  daha  sonra  müxtəlif  poli-
saxarıdlər – nişasta, sellüloza və həmçinin digər üzvi birləşmələr yaranır. 
 
 
 
Fotosintezin əhəmiyyəti. Fotosintez prosesində az enerjili maddələr olan karbon 
qazı  və  sudan  yüksək  enerjili  maddə  –  qlükoza  yaranır.  Bu  zaman  günəş  enerjisi 
(bitki  yarpağı  üzərinə  düşən  enerjinin  1%-dən  istifadə  edir)  bu  maddədə  kimyəvi 
rabitələr şəklində toplanır. Bundan başqa, fotosintez prosesində atmosferə oksigen 
xaric olur ki, bu da orqanizmlərin tənəffüsü zamanı istifadə edilir. Fotosintezin ümu-
mi  tənliyi belədir: 
2
6
12
6
2
2
6O
O
6H
6CO
O
H
C
qlükoza



 
Heterotrof orqanizmlər fotosintez məhsullarından istifadə edərək karbohidratları 
parçalamaqla ATF əldə edirlər. 
Xemosintez.  Bakteriyaların  bəziləri  də  qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddələr 
sintez  edə  bilirlər.  Lakin  bu  zaman  onlar  enerji  mənbəyi  kimi  günəş  enerjisindən 
deyil, kimyəvi reaksiyalar enerjisindən istifadə edirlər. Bu proses xemosintez adlanır. 
• 
Dəniz ilbizi 
– yosunların xromatoforla-
rından  aldığı  qlükozanın  hesabına  ya-
şayır. İlbiz bu prosesdə xarici mühitdən 
aldığı maddələri öz daxilində mənimsə-
yir.  Bundan  sonra  fotosintez  prosesi 
başlayır – ilbiz  genlərin köməyi ilə bu 
prosesdə xromatoforlara lazım olan zü-
lalları  kodlaşdırır,  əvəzində  isə  sintez 
olunmuş qlükozanı alır.   
 
 
 
• 
fototrof 
• 
fotoliz 
• 
qran 
• 
stroma 
• 
xemosintez 
A ç a r   s ö z lə r  

---

 
 
60 
 
 
 
1.  Cədvəli tamamlayın. 
Xüsusiyyətləri 
İşıq fazası 
Qaranlıq fazası 
Fotosintezin getdiyi yer 
 
 
Hansı proses gedir 
 
 
Alınan məhsul 
 
 
 
2.  Düzgün cavabları seçin: 
 
  Xlorofil molekulu bilavasitə stromada / qranlarda yerləşir. 
  Fotosintezdə alınan ilkin məhsul su və oksigendir / karbon qazıdır. 
  Fotoliz – qlükozanın fermentativ parçalanmasıdır / xloroplastlarda işığın təsiri 
altında su molekullarının parçalanmasıdır. 
  Fotosintezin qaranlıq mərhələsində suyun parçalanması / karbohidratların sintezi baş 
verir. 
  Sərbəst oksigen fotosintezin qaranlıq / işıq mərhələsində əmələ gəlir. 
  Plastidlər hüceyrənin birmembranlı / ikimembranlı orqanoidlərinə aiddir. 
  Yaşıl yosunlar / Kükürd bakteriyaları xemotrofdurlar. 
  Fotosintez zamanı sərbəst oksigen ATF-in / suyun parçalanmasından alınır. 
 
3.  Fotosintezin  ümumi  tənliyində  1  və  2  rəqəmləri  ilə  işarələnmiş  xanalarda  nə 
olmalıdır? 
6CO
1 C H O
2  
 
4.  Suallara cavab verin: 
  Məlumdur ki, işıqlanmanın intensivliyi yüksək olduqda xlorofil dağılmağa başlayır, 
fotosintez prosesi zəifləyir. Bitkilər intensiv günəş şüalarından necə qorunur? 
  Nə üçün bitkilər qaranlıqda uzanır? 
  Mülayim iqlim qurşağında fotosintez üçün optimal temperatur  +25°С-dir. 
Temperatur  +35°С-dən yuxarı olduqda fotosintez prosesi zəifləyir. Bunun səbəbi 
nədir? 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

---