Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
ı 
55 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
Bu proses iki mərhələdə baş verir: transkripsiya və translyasiya. 
Transkripsiya. Zülalın sintezinə hazırlıq zamanı aminturşular ardıcıllığı haqqın-
da  kodlaşdırılmış  məlumat  DNT  molekulunun  bir  zəncirindən  komplementarlıq 
prinsipinə əsasən m-RNT-yə köçürülür. Bu proses transkripsiya (lat. “transkriptio” 
– üzünün köçürülməsi), yəni məlumatın üzünün köçürülməsi adlanır. 
Yaranan m-RNT-si nüvədən hüceyrənin sito-
plazmasına keçir.  
Translyasiya. Zülalların biosintezinin ikinci 
mərhələsi  translyasiya  (lat.  “translatio”  –  ötü-
rülmə) adlanır. Translyasiya zamanı zülalın qu-
ruluşu barədə mRNT-sində nukleotidlər ardıcıllığı şəklində yazılan məlumat bu koda 
uyğun olaraq ribosomlarda sintez edilən aminturşular ardıcıllığına çevrilir və sonda 
polipeptid zənciri yaranır. Translyasiya prosesi ribosomlarda həyata keçirilir.  
 
Translyasiya 
 
 
 
Sintez  qurtardıqdan  sonra  polipeptid  zəncir  mRNT-sindən  ayrılır.  Sonra  spiral 
halında  bükülərək  əvvəl  ikincili  və  daha  sonra  həmin  zülala  xas  olan  üçüncülü 
quruluş alır. Zülalların yaranması prosesi yalnız canlı hüceyrədə baş verir.    
Qeyri-zülal molekulunun hüceyrədə sintezi zamanı isə əvvəl spesifik zülal-fer-
ment yaranır, sonra bu molekulun iştirakı ilə müvafiq karbohidrat və ya lipid sintez 
olunur.
  
 
 
• 1954-cü ildə ilk dəfə zülalın ilkin quruluşu müəyyən olundu. Bu, qanda qlükozanın 
miqdarını tənzimləyən insulin zülalı idi. Bu tədqiqat 10 il davam etmişdi. İnsulin 
zülalı 2 polipeptid zəncirdən təşkil olunub. Zəncirlərin biri 21, digəri isə 30 amin-
turşudan təşkil olunmuşdur.  
• Hazırda insulin zülalının süni surətdə sintezi mümkündür. Süni yolla alınan bir 
zəncirin sintezi üçün 89, digəri üçün isə 138 kimyəvi reaksiya tələb olunmuşdur. 
Canlı orqanizmlərdə isə zülal sintezi çox sürətlə gedir.  
!
 
• 
transkripsiya 
• 
translyasiya 
A ç a r   s ö z lə r  

---

 
 
56 
 
 
 
1.  Düzgün cavabı seçin: 
  Hansı orqanoid-
lərdə zülalın 
sintezi baş verir? 
А. Holci aparatında 
B.  Ribosomlarda    
C. Lizosomlarda
 
  Nukleotid ardıcıllığı haqqında 
məlumatın DNT-dən m-RNT-
yə köçürülməsi prosesi necə 
adlanır? 
А. Komplementarlıq    
B. Transkripsiya    
C. Translyasiya
 
  Zülalların tərkibinə 
neçə növ amin-
turşusu qalıqları 
daxildir? 
А. 20    
B. 25    
C. 40
 
 
2.  Hüceyrədə zülalın biosintezi prosesinin ardıcıllığını müəyyən edin. 
 
А)  m-RNT-nin sintezi 
В)  aminturşuların n-RNT-si vasitəsilə ribosoma çatdırılması 
C)  m-RNT-nin nüvədən sitoplazmaya keçməsi 
D) ribosomda polipeptid zəncirin sintez olunması 
E)  ribosomun m-RNT molekulu ilə birləşməsi  
 
 
 
3. Transkripsiya və translyasiya proseslərini müqayisə edin və onların əhəmiyyətini 
izah edin.  
 
4. Cədvəli tamamlayın. 
Molekullar 
Biosintezdə rolu 
m-RNT 
… 
n-RNT 
… 
Fermentlər  … 
ATF 
… 
 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 

---

 
ı 
57 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
 
 
A
VTOTROF ORQANİZMLƏRDƏ MADDƏLƏR  
VƏ ENERJİ MÜBADİLƏSİ 
 
 
 
Avtotrof orqanizmlər özləri üçün zəruri olan üzvi birləşmələri müstəqil sintez edə 
bilirlər. Onların bir qrupu üzvi maddə sintez etmək üçün günəş enerjisindən istifadə 
edir. Belə orqanizmləri fototrof adlandırırlar. Fototroflara fotosintezedici orqanizm-
ləri misal göstərmək olar. 
 
 
 
Fotosintez. Bitkilər fotosintez (yun. “photos” – işıq, “synthesis” – birləşmə) za-
manı  günəş enerjisinin iştirakı ilə qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez edir. 
Bu proses yaşıl bitkilərin və xlorofilə malik bəzi bakteriyaların hüceyrələrində gedir, 
nəticədə  hüceyrədə  ilkin  məhsul  kimi  monosaxarid  (qlükoza)  yaranır.  Sonra  bu 
məhsuldan müxtəlif polisaxaridlərin, mürəkkəb quruluşlu zülalların, yağların, nuk-
lein turşularının və digər üzvi birləşmələrin biosintezində istifadə olunur.  
Xloroplastlar. Bitkinin mürəkkəb quruluşlu orqanoidi olub  sitoplazmadan ikiqat 
membranla ayrılır. Daxili hissəsi stroma (yun. “stroma” – döşənək, xalça) adlanan  
rəngsiz maye ilə doludur. Xloroplastın daxili membranı stromanın içərisinə doğru 
15 
– Hansı orqanizmlər avtotrof sayılır?
– Fotosintez ali bitkilərin hansı orqanlarında gedir? 
– Fotosintez nəticəsində nə baş verir? 
 
 
 
Təsvir olunmuş qrafikə əsasən suallara cavab verin: 
– Fotosintez prosesinə hansı amillər təsir edir?  
– Bu amillərin dəyişməsi fotosintezin sürətinə necə təsir göstərir?  
 
Fəaliyyət
Fotosintezin 
intensivliyinə 
müxtəlif 
amillərin təsiri 

---