Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
 
80 
 
Vegetativ çoxalma. Bəzi orqanizmlər bədən hissələri ilə çoxala bilirlər. Bu, vege-
tativ çoxalma adlanır.  Vegetativ  çoxalma, əsasən,  bitkilərdə müşahidə olunur. Bu 
çoxalmadan kənd təsərrüfatında ana bitkilərin əlamətlərini saxlamaq və onlardan tez 
bir zamanda nəsil almaq üçün istifadə edilir.  
 
Süngərlər, bağırsaqboşluqlular, yastı qurdlar (planarilər), dərisitikanlılarda bəzən 
bədəninin qopmuş hissələrindən tam orqanizm inkişaf edə bilir. Bu cür bədən his-
sələri ilə çoxalma fraqmentasiya adlanır. Belə çoxalma, əsasən, oturaq həyat tərzi 
keçirən orqanizmlər arasında daha çox rast gəlinir.  
Tumurcuqlanma yolu ilə çoxalma. Maya göbələklərində, süngərlərdə və bağır-
saqboşluqlularda tumurcuqlanma yolu ilə çoxalmaya rast gəlinir. Bu zaman ana or-
qanizmin bədəninin müəyyən hissəsində tumurcuğabənzər şişkinlik yaranır. O, inki-
şaf edərək yeni orqanizmə başlanğıc verir.  
 
Spor vasitəsilə çoxalma.  Yosunlar,  mamırlar,  qıjıkimilər  və  göbələklər  sporla 
çoxalır.  Sporlar  qalın  qılafla  örtülmüş  tək  hüceyrədən  ibarətdir.  Uzun  müddət  əl-
verişsiz  şəraitdə  yaşaya  bilir.  Əlverişlişəraitə  düşdükdə  cücərərək  yeni  orqanizmə 
başlanğıc verir.  
 
Bitkilərin vegetativ çoxalması 
 
1 – inciçiçəyi (kökümsovla) 
2 – qarağat (gövdə ciliyi ilə) 
3 – çiyələk (bığcıqla) 
4 – dağlaləsi (soğanaqla) 
5 – beqoniya (yarpaqla) 
5
 
4
3
2
1
Tumurcuqlanma 
yolu ilə çoxalma
Bağırsaq-
boşluqlular 
Maya  
göbələkləri 
Göbələklər 
 
Qıjıkimilər  
Spor 
vasitəsilə 
çoxalma 
Mamırlar 
Sporlar 
Sporlar 
Sporlar

---

 
 
3 
81 
 
•   III  fəsil  •  
Orqanizm tam bir sistemdir  
• 
Cinsi çoxalma. Cinsi çoxalmada, adətən, iki 
valideyn fərd iştirak edir və onlarda cinsi hücey-
rələr – qametlər yaranır. Cinsi çoxalma zamanı 
qametlərin birləşməsi nəticəsində sonda hər iki 
valideynin  əlamətlərini  daşıyan  yeni  orqanizm 
meydana gəlir. Belə orqanizmlər ətraf mühitin dəyişən şəraitinə daha dözümlü olur. 
 
 
 
 
 
1. Şəkildə göstərilən çoxalma üsulu qeyri-cinsi çoxalmanın hansı növüdür?  
A, B və C orqanizmlərinin adını və çoxalma formasını qeyd edin. 
 
2. Sual işarəsinin yerinə uyğun olan anlayışı məntiqə əsasən müəyyən edin. 
  
  
3.  Nə  üçün  bəzi  orqanizmlərdə  cinsi  və  qeyri-cinsi  nəsil  növbələşməsi  baş  verir? 
Misallar göstərin. 
 
Misirdə  tapılan  qədim  əlyazmalara 
görə,  orada  kənd  təsərrüfatı  yaxşı 
inkişaf etmişdi. Həmin dövrə aid olan 
şəkillərdə  üzüm  bitkisinin  yetişdiril-
məsi göstərilmişdir. Artıq o dövrlərdə 
qələm  və  s.  üsullardan  istifadə  olu-
nurdu.  Bunun  üçün  kiçik  oraqşəkilli 
bıçaqlardan istifadə edirdilər. 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
A
B
C
Cinsi çoxalma – iki valideyn 
Qeyri-cinsi çoxalma – ? 
Maya göbələkləri – tumurcuqlanma 
Adi amöb – ? 
Bölünmə  – yaşıl evqlen 
? – hidra 
İnfuzor tərlik – iki hüceyrə 
? – çoxlu hüceyrə 
? – spor 
Toxum – küknar 
Spor – qeyri-cinsi çoxalma 
Qamet – ? 
• 
vegetativ çoxalma
• 
tumurcuqlanma 
• 
sporəmələgətirmə 
A ç a r   s ö z lə r  

---

 
 
82 
 
 C
İNSİ HÜCEYRƏLƏRİN YARANMASI VƏ MAYALANMA 
 
 
 
 
Cinsiyyət hüceyrələrinin quruluşu. 
İşin məqsədi: cinsiyyət hüceyrələrinin fərqli quruluş xüsusiyyətlərini öyrənmək. 
İşin gedişi: 
1. Hazır mikropreparatlardan istifadə etməklə cinsiyyət hüceyrələrinin quruluşunu  
öyrənmək. 
2. Müqayisə cədvəlini doldurun. 
Əlamətlər 
Spermatozoid 
Yumurta hüceyrə 
Quruluşu və forması 
 
 
Hərəkətliliyi 
 
 
Ehtiyat qida maddələri 
 
 
Ölçüsü 
 
 
Sayı 
 
 
Xromosom yığımı 
 
 
 
– Cinsiyyət hüceyrələrinin bioloji əhəmiyyəti nədir? 
 
 
Qametlərin  (cinsiyyət  hüceyrələrinin)  yaranması  və  inkişafı.  Qametlərin 
yaranması  prosesi  qametogenez  adlanır.  Cinsi  hüceyrələr  valideyn  orqanizmlərin 
xüsusi orqanlarında – heyvanlarda cinsiyyət orqanlarında – yumurtalıqda və toxum-
luqda  əmələ  gəlir.  Öz  inkişafının  birinci  mərhələsində  ilkin  cinsiyyət  hüceyrələri 
mitoz yolla bölünür və bu zaman onların miqdarı artır.  
 
 
 
İkinci  mərhələdə  ilkin  cinsiyyət  hüceyrələri  sonrakı  bölünməyə  hazırlaşır.  Bu 
zaman həmin hüceyrələrdə DNT-nin miqdarı iki dəfə artır və onlar böyüyür. Sonrakı 
 
Fəaliyyət
Laboratoriya işi 
22 
– Erkək cinsiyyət hüceyrələri dişi cinsiyyət hüceyrələrindən nə ilə fərqlənir? 
– Bu fərqli cəhətlər nə ilə əlaqədardır? 
 
 
Qametogenez
 
 
Cinsi hüceyrələrin
 
yaranması 
 
və inkişafı
 
İlkin cinsi 
hüceyrələrin 
çoxalması 
mərhələsi
Böyümə mərhələsi
Yetişmə mərhələsi
Yumurta hüceyrə
Spermatozoid
Yönəldici 
cisimciklər
Meyoz bölünmə
 
Mitoz 
bölünmə
 

---